485: چه عواملى در موفقيت حضرت مهدى عليه السلام در گسترش عدل تاءثيرگذار است؟
اگر بخواهيم راز و رمز موفقت آن حضرت را در پياده كردن حكومت عدل در پهنه زندگى بشر ترسيم كنيم مى توان گفت كه در آن روز هم فاعليت فاعل تام است و هم قابليت محل تكميل شده است؛ زيرا در نظام امامت كه عهده دار اجراى حق و عدالت است، شخص امام كه در راءس آن قرار دارد نمونه و الگوى اعلا و نمايش عملى و تجسم ظهور تمام برنامه هاى اسلامى و تعليمات آن و نسخه سعادت بخش جامعه بشرى است. در اين نظام، هم قوانينى كه اساس عمل است به عدل حق و برقرارى توازن و تعادل نظر دارد و هم حاكم و نظام حكومت و قوه مجريه اى كه اجراى اين قوانين را بر عهده دارد از طريق عدل منحرف نمى شود.
عامل ديگر براى موفقيت حضرت مهدى عليه السلام در گسترش عدل در جامعه تكامل عقول بشر در آن عصر است. كسانى با عدل و داد درگيرند كه عقلشان كامل نيست و وقتى مردم از لحاظ عقل ضعيف باشند زير بار حكومت عدل نمى روند؛ زيرا طبق احاديث عدل از جنود عقل به شمار مى آيد و جور از جنود و لشكريان جهل.(30)
لذا در روايتى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم:اذا قام قائمنا وضع الله يده على روؤس العباد فجمع بها عقولهم و كملت بها احلامهم (31)؛ ((هنگامى كه قائم ما قيام كند خداوند دستش را بر سر بندگانش مى گذارد و بدين وسيله عقول آنها كامل و افكارشان را پرورش مى دهد.))
بنابراين، عصر حضرت مهدى عليه السلام به جهت تكامل عقولشان و نيز عظمت نظام امامت به سرعت تمام پذيراى حكومت آن حضرت خواهند بود.
486: سيره عملى و روش شخصى حضرت مهدى عليه السلام بعد از ظهور چگونه است؟
امام مهدى عليه السلام مانند همه پيامبران و رهبران راستين و شايسته الهى بسيار ساده زيست است لباس هاى درشت و كم بها مى پوشد خوراك خشك و ناگوار مى خورد، و...؛ زيرا رهبرى جامعه انسانى چنين سيره و روشى را نيز لازم دارد و در فكر آسايش خلق بودن و لحظه اى براى آنان نياسودن، شرط اصلى آن است.
امام صادق عليه السلام فرمود:ما تستعجلون بخروج القائم فوالله ما لباسه الا الغليظ و لا طعامه الا الجشب (32)؛ ((به چه جهت درباره خروج قائم عجله داريد؟ به خدا سوگند! او جامه اى درشت مى پوشد و خوراك خشك و ناگوار مى خورد...)) .
487: وضعيت امنيت اجتماعى در عصر ظهور چگونه است؟
امنيت اجتماعى، امنيت در بخش هاى گوناگون زندگى اجتماعى را شامل مى شود. يعنى امنيت در بخش هاى اقتصادى، سياسى، دفاعى، فرهنگى و غيره. امنيت اجتماعى زمينه همه فعاليت هاى درست و مفيد اجتماعى و شرط لازم رشد و تكامل فرد و جامعه است.
امام مهدى عليه السلام پديدآورنده امنيت اجتماعى است، امنيتى كه بشريت در تمام دوران تاريخ خود مانند آن را نديده است.
امام صادق عليه السلام در تفسير آيهوعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم فى الارض كما استخلف الذين من قبلهم و ليمكنن لهم دينهم الذى ارتضى لهم و ليبدلنهم من بعد خوفهم امنا... (33)، فرمود: اين آيه درباره قائم و يارانش نازل شده است.
488: در عصر ظهور، رشد عقلى و تكامل علمى انسان چگونه است؟
نقش اصلى دعوت پيامبران در گسترش دانايى و آموزش و تجربه و تعليم است و ايمان از شاخه هاى دانايى و شناخت به شمار مى رود. پيامبران به انسان ها راه و رسم زندگى هدف و نتيجه آن را مى آموختند.
از سوى ديگر چون هدف از خلقت انسان رشد و تكامل معرفت و شناخت اوست بايد روزى اين هدف تحقق يابد و روزگار دانش هاى راستين و پيروزى خرد بر مجهولات فرا رسد. از اين رو در دوران ظهور كه روزگار تحقق همه آرمان هاى انسانى و الهى است، شناخت انسان به تكامل نهايى مى رسد و در ابعاد گوناگون دانايى، از جهان شناسى، انسان شناسى و خداشناسى، عروج لازم را مى يابد.
در دوران امام زمان عليه السلام همه مسائل بشرى به هدف اصلى و مرز نهايى مى رسد، و بشريت در تلاش ‍ اعصار و قرون به محضر استاد و معلمى راه مى يابد كه نكته اى از ديد ژرف نگر و حقيقت بين او پوشيده نيست و هدف او پرده بردارى از حقايق و مجهولات است و تا سرحد امكان و توان انسان ها، آنان را به اوج تكامل علمى مى رساند. اين موضوع از مهم ترين برنامه ها و اقدام هاى حضرت مهدى عليه السلام است و از اين رهگذر دو محور اساسى تحقق مى پذيرد.
1- با گسترش شناخت و كشف اسرار كائنات پايه هاى خداشناسى استوار مى گردد.
2- گسترش شناخت و دانايى، تشكيل جامعه انسانى و بسامان و مرفه را ممكن مى سازد.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:... تاسعهم قائمهم الذى يملا الله عزوجل به الارض نورا بعد ظلمتها و عدلا بعد جورها و علما بعد جهلها... (34)؛ ((نهمين از آنان قائم است كه خداوند به دست او سرزمين تاريك [ زندگى] را نورانى و روشن مى كند و از عدل مى آكند، پس از [ دوران] ظلم و علم و دانايى را فراگير مى سازد پس از [ دوران] جهل و نادانى...)) .
امام باقر عليه السلام فرمود:اذا قام قائمنا وضع يده على روؤس العباد فجمع به عقولهم و اكمل به احلامهم (35)؛ ((قائم ما به هنگام رستاخيز خويش نيروهاى عقلانى توده ها را تمركز دهد و خردها و دريافت هاى خلق را به كمال رساند.))
489: عصر ظهور حضرت مهدى عليه السلام از حيث رشد تربيتى چگونه است؟
تكامل تربيت و بلوغ روحى انسان از جمله برنامه هاى مهم قيام امام مهدى عليه السلام است. حضرت برنامه خود را از اين نقطه زيربنايى آغاز مى كند تا برنامه هاى ديگر او به شايستگى انجام يابد و زمينه ها و شرايط و عوامل اصلى صلاح، شايستگى، بسامانى، رفاه، عدالت، دادگرى، قانون شناسى، تعهدپذيرى، مهرورزى، محبت، ايثار و فداكارى در سطح جامعه ها پديدار گردد.
امام على عليه السلام فرمود:... و لو قد قام قائمنا لذهبت الشحنآء من قلوب العباد... (36)؛ ((چون قائم ما قيام كند كينه ها از دل ها بيرون رود.))
امام باقر عليه السلام فرمود:اذا قام قائمنا وضع يده على روؤس العباد... و اكمل به اخلاقهم (37)؛ ((هنگامى كه قائم ما رستاخيز كند دستش را بر سر مردم مى گذارد... و اخلاق آنان را تكامل بخشد.))
490: حضرت مهدى عليه السلام در تقسيم اموال چگونه رفتار خواهد كرد؟
از جمله برنامه هاى حضرت مهدى عليه السلام اجراى اصل مساوات است. اين اصل در آيات قرآن و احاديث پيامبر اكرم و امامان معصوم عليهم السلام فراوان مورد تاكيد قرار گرفته و ابعاد و جوانب آن شكافته شده و تبيين گشته است.
درباره دوران ظهور و تحقق اصل مساوات و گسترش برادرى و برابرى در سراسر اجتماعات احاديثى رسيده است كه از بيان و محتواى آنها مى توان كشف كرد كه در دوران امام زمان عليه السلام مساوات اجتماعى در سطحى بسيار عالى عينيت مى يابد كه شايد چگونگى آن و فراگيرى و عمق نفوذ آن در اين روزگاران براى ما- با ذهنيت هاى موجود - پذيرفتنى نباشد.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:ابشركم بالمهدى يبعث فى امتى... يرضى عنه ساكن السماء و ساكن الارض يقسم المال صحاحا. فقال له رجال: و ما صحاحا؟ قال: التسوية بين الناس (38)؛ ((به مهدى بشارتتان مى دهم او از ميان امت من برانگيخته مى شود... ساكنان آسمان و زمين از او خشنود خواهند بود. او مال را درست تقسيم مى كند. مردى پرسيدن درست چيست؟ فرمود: ميان همه به طور مساوى.))
491: وضعيت مردم در عصر ظهور از حيث رفاه اقتصادى چگونه است؟
از برنامه ها و اقدام هاى امام مهدى عليه السلام پديد آوردن رفاه اقتصادى در سطح كل جامعه بشرى است. بخش عظيم و مهمى از مسائل عقب ماندگى و وابستگى و كمبود مواد غذايى به دو عامل بستگى دارد كه با يكديگر ارتباط دارند:
1- نظام اقتصادى استعمارگر حاكم بر جهان.
2- نظام سياسى حاكم بر جامعه كه همواره به زيان ملت هاى خود گام بر مى دارند.
در رستاخيز ظهور حضرت مهدى عليه السلام اين بندها و دام ها از سر راه برداشته مى شود و عوامل سلطه بر فكر و فرهنگ و اقتصاد و سياست جهانى و كشورها نابود مى گردد.
احاديث درباره رفاه اقتصادى دوران ظهور بسيار است و شايد از جمله مسائلى باشد كه بيشترين تاكيد بر آن شده است، و شايد پس از اصل عدالت دومين موضوعى باشد كه در آن دوران در جامعه پديد مى آيد. و اين دو با يكديگر پيوندى ناگسستنى دارند؛ زيرا كه اجراى عدالت براى از ميان بردن روابط ظالمانه و غاصبانه آكل و ماكول است تا اقويا حق ضعيفان را نخورند و آنان را محروم نسازند. بنابراين، رفاه اقتصادى براى همه با اجراى اصل عدالت اجتماعى و بر پايى قسط قرآنى امكان پذير است، بلكه رفاه و بى نيازى از ميوه هاى درخت تناور عدل است و امام با تحقق بخشيدن به اصول دادگرى و عدالت اجتماعى همگان را به زندگى درست و سازمان يافته مى رساند.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد:ان قائمنا اذا قام اشرقت الارض بنور ربها،... و يطلب الرجل منكم من يصله بماله و ياخذ من زكاته لا يوجد احد يقبل منه ذلك. استغنى الناس بما رزقهم الله من فضله (39)؛ ((هنگام رستاخيز قائم ما، زمين با نور خدايى بدرخشد و شما به جست و جوى اشخاصى بر مى آييد كه مال يا زكات بگيرند، و كسى را نمى يابيد كه از شما قبول كند و مردمان همه به فضل الهى بى نياز مى گردند.))
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: ((امت من در زمان مهدى عليه السلام به نعمت هايى دست يابند كه پيش از آن و در هيچ دوره اى دست نيافته بودند. در آن روزگار آسمان باران فراوان دهد و زمين روييدنى را در دل خود نگاه ندارد)).(40)
در حديثى ديگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: ((... خداوند براى قائم عليه السلام گنج ها و معادن زمين را آشكار مى سازد...)).(41)
امام باقر عليه السلام فرمود:... تطوى له الارض... فلا يبقى فى الارض خراب الا قد عمر... (42)؛ ((... زمين براى قائم ما در هم پيچيده مى شود و... در زمين جاى ناآبادى باقى نمى ماند...)) .
همچنين امام باقر عليه السلام فرمود:و تظهر له الكنوز... (43)؛ ((... براى قائم ما گنج ها آشكار مى گردد...)).
492: كثرت اموال در عصر ظهور از چه راهى حاصل مى شود؟
در مورد سوال فوق چند احتمال وجود دارد:
1- اينكه كثرت اموال در دست مردم از راه معجزه و به بركت وجود امام زمان عليه السلام در ميان مردم اشد. اين احتمال از جهاتى قابل مناقشه است:
اولا: اين نظريه خلاف قانون معجزات است، زيرا قرار نيست كه همه كارها با معجزه صورت پذيرد. سعادت نسان كه عصر ظهور زمينه ساز آن است در اين است كه از راه طبيعى به كمال خود برسد.
ثانيا: سياق روايات در اين باب به تشكيل نظامى اقتصادى عادل اشاره دارد كه بشر مى تواند در پرتو آن درآمد كافى و وافر داشته باشد. و اين معنا با اعجاز سازگارى ندارد.
2- اينكه وفور مال و نعمت ها به جهت گسترش زراعت و كشاورزى و تجارت است، گر چه الطاف خداوند متعال نيز در توفير اين گونه نعمت ها موثر است.
3- اينكه توفير مال به جهت دسترسى و سيطره بر بانك هاى بزرگ در عالم باشد، به جهت آن كه بيشتر اموالى كه در آنها نهفته اند غصبى و حرام و نامشروع است، لذا حكومت عدل جهانى آنها را به طور مساوات بين مردم تقسيم مى كند.
493: در عصر ظهور وضع مساجد چگونه خواهد بود؟
در دوران ظهور دين و مذهب به سوى هدف اصلى هدايت مى شود و جهت گيرى و حركت مذهبى در راه سعادت و رفاه و تعالى انسان قرار مى گيرد، و از قشرى گرى و سطحى نگرى و تجمل گرايى زايد - كه كار مذاهب باطل يا منحرف است - دور مى گردد. از اين رو امام مهدى عليه السلام در آغاز رستاخيز خويش به پيرايش و آبادى ها از مظاهر تجمل گرايى ها و مصرف زدگى ها به ويژه در سازمان ها و موسسات مذهبى مى پردازد. امام همه امكانات و نيروها را صرف هدف هاى اصلى مذهب مى كند؛ يعنى برپايى عدالت و رفاه عمومى و نجات انسان ها از چنگال اهريمنى ظلم و محروميت براى تحقق اين آرمان ها به ضرورت تزيين معابد و مساجد و ظاهرسازى هاى بى محتوا و تشكيلات عريض و طويل به نام مذهب و دين ممنوع مى گردد و همه مظاهر اين گونه معابد ويران مى شود و معابد به صورت ساده و بى آرايش و دور از هر گونه تزيين و تجمل در مى آيد.
عمر بن جميع از امام باقر عليه السلام سؤال كرد: نماز گزاردن در مساجدى كه نقش و نگار دارد (آيينه كارى، كاشى كارى و تزيينات دارد) چگونه است؟ امام فرمود:اكره ذلك و لكن لا يضركم اليوم و لو قد قام العدل لرايتم كيف يصنع فى ذلك (44)؛ ((اين كار را خوش ندارم و در اين روزگار اين موضوع ضررى براى شما ندارد، ليكن اگر عدالت حاكم گردد خواهيد ديد كه در اين امور چگونه عمل مى كند.))
494: آيا حضرت مهدى عليه السلام بعد از ظهور مسجد الحرام و مسجد النبى را تغيير خواهد داد؟
كلينى و مفيد با سند خود از ابو بصير و او نيز از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود:ان القائم عليه السلام اذا قام رد البيت الحرام الى اساسه و مسجد الرسول الى اساسه... (45)؛ ((هنگامى كه قائم قيام كند مسجد الاحرام را به اساس خود باز مى گرداند و نيز مسجد نبوى را به اساس ‍ خود باز مى گرداند...)).
پاسخ:
1- شيخ مفيد اين روايت را مرسلا از ابى بصير نقل كرده و كلينى نيز با اين سند آن را نقل نموده است:احمد بن محمد، عمن حدثه، عن محمد بن الحسين عن وهيب بن حفص عن ابى بصير...؛ و معلوم است كه سند ارسال دارد زيرا راوى از محمد بن حسين مشخص نيست.
شيخ طوسى رحمة الله عليه نيز در كتاب ((الغيبة)) (46) حديث فوق را نقل كرده ولى در سند آن على بن ابى حمزه بطائنى است كه از سردمداران واقفى ها و از دشمنان امام رضا عليه السلام به حساب مى آيد. نتيجه اينكه اين روايت هيچ سند معتبرى ندارد كه قابل احتجاج باشد.
2- حضرت مهدى عليه السلام كسى است كه مورد اعتماد شيعه و اهل سنت است و شيعه علاوه بر اعتماد، او را معصوم نيز مى داند. او كسى است كه مطابق روايات فريقين سيره اى پسنديده دارد و بعد از ظهورش ‍ زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد. كسى كه چنين اوصافى دارد هرگز شك و تريدى در عملكرد او نخواهد شد، در صورتى كه مسجد الحرام و مسجد النبى را براى مصالحى خراب كرده و به اساس آن باز گرداند.
3- بر فرض صحت روايت ممكن است كه توجيه آن اين باشد: از آنجا كه برخى از نواحى اين دو مسجد به توسط سلاطين جور به جهت ريا و ديگر اهداف و يا با مال حرام و غصبى ساخته شده است، براى آنكه آثار ظالمين باقى نماند آنها را خراب مى كند به جاى اصلى آن باز مى گرداند.
4- مطابق روايت صحيح مسلم پيامبر صلى الله عليه و آله قصد داشت كه كعبه را خراب كرده و از نو بنا كند، ولى به جهت آنكه مردم تازه مسلمان بودند از اين كار صرف نظر كرد.
مسلم در صحيح خود از عبدالله بن زبير از عايشه نقل كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:يا عائشة لولا ان قومك حديثو عهد بشرك لهدمت الكعبة فالزقتها بالارض و جعلت لها بابين: بابا شرقيا و بابا غربيا وزدت فيها ستة اذرع من الحجر فان قريشا اقتصرتها حيث بنت الكعبة.(47) حديث ديگرى نيز مسلم در همين باب نقل كرده است كه برخى از سلاطين كعبه را خراب كرده و دوباره بازسازى كردند.(48)
495: آيا امام زمان عليه السلام بعد از ظهور از ابوبكر و عمر انتقام خواهد گرفت؟
مجلسى به سندش از بشير نبال از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود:هل تدرى اول ما يبده له القائم عليه السلام؟ قلت: لا. قال: يخرج هذين رطبين غضين فيحرقهما... (49)؛ ((آيا ميدانى كه اولين كاى كه قائم انجام مى دهد چيست؟ بشير گفت: خير. حضرت فرمود: آن دو نفر را در حالى كه تر و تازه هستند خارج كرده و هر دو را آتش خواهد زد.))
پاسخ:
1- مجلسى رحمة الله عليه اين حديث را از كتاب فضل بن شاذان به سندش از بشير نبال نقل كرده است. ولى توثيقى در كتب رجال براى بشير نبال نرسيده و لذا روايت از اين جهت ضعيف السند بوده و قابل احتجاج نيست.
2- بر فرض صحت سند روايت، همان گونه كه اشاره شد مهم ترين كار امام مهدى عليه السلام اقامه حق و عدل است و اين عمل مصداق بارز آن به حساب مى آيد.
3- در روايت تصريح نشده كه مقصود از آن دو نفر كيست لذا ممكن است كه مقصود برخى از خلفاى بنى اميه يا بنى عباس باشند.
4- در صورت صحت حديث از آنجا كه امام مهدى عليه السلام معصوم بوده و عمل او عين عدل و حق است بايد اهل سنت نسبت به اين دو خليفه تجديد نظر كرده و با ديد ديگرى به آنان نظر كنند.
5- مكانى كه اين دو نفر در آن دفن شده اند حجره پيامبر صلى الله عليه و آله به حساب مى آيد و هرگز حقى نداشتند كه در آن دفن شوند، و از آنجا كه كار حضرت اقامه عدل است لذا جسد آن دو را از آن مكان بيرون مى آورد.
496: چرا امام زمان عليه السلام بعد از ظهور به حكم داوود عمل مى كند؟
كلينى به سندش از امام باقر عليه السلام نقل كرده كه خطاب به ابا عبيده فرمود:... يا ابا عبيده اذا قام قائم آل محمد صلى الله عليه و آله حكم بحكم داوود و سليمان لا يسال البينه (50)؛ ((... اى ابا عبيده هر گاه كه قائم آل محمد صلى الله عليه و آله قيام كن به حكم داوود و سليمان حكم خواهد كرد و لذا از دليل و شاهد سؤال نمى كند.))
نعمانى از ابان بن تغلب نقل كرده كه گفت: من با جعفر بن محمد صلى الله عليه و آله در مسجد كوفه بوديم كه او دست مرا گرفته بود و فرمود: اى ابان زود است كه خداوند سيصد و سيزده مرد را در اين مسجد شما حاضر كند... آن گاه به منادى امر مى كند كه ندا دهد: اين مهدى است كه به حكم داوود و سليمان قضاوت خواهد نمود كه در قضاوتش از بينه سؤال نمى كند...)).(51)
پاسخ:
1- ظاهر روايات آن است كه امام زمان عليه السلام بعد از ظهور به علم خود در هر واقعه اى حكم مى كند نه به بينه، بر خلاف آنچه كه امامان سابق بر او انجام مى دادند. شيخ مفيد رحمة الله عليه در كتاب المسائل مى گويد: ((امام عليه السلام مى تواند به علم خود حكم كند همان طورى كه به ظاهر شهادت ها نيز مى تواند چنين كند و هر گاه شهادت را باطل ببيند بر علم خود حكم خواهد كرد...)).(52)
علامه مجلسى رحمة الله عليه در ((مرآة العقول)) مى فرمايد: ((و اين اختلاف در سيره اهل بيت عليهم السلام از قبيل نسخ نيست تا كسى اشكال كند كه بعد از پيامبر نسخى نيست، بلكه با به اعتبار تقيه در برخى موارد است و يا به جهت اختلاف اوضاع و احوال در زمان ها است...)).(53)
2- از آنجا كه وظيفه امام زمان عليه السلام بعد از ظهور پر كردن زمين از عدل و داد است لذا طبيعى است كه به واقع حكم نمايد تا اينكه حقوق به صاحبان اصلى اش باز گردد، و مقتضاى آن اين است كه حضرت به علم خود كه از جانب خدا به او الهام شده حكم نمايد و اين همان حكم داوود است.
3- حكم حاكم به علمش بدون اتكا بر بينه و قسم، نه تنها مورد اتفاق علماى شيعه است بلكه برخى از علماى اهل سنت نيز آن را جايز شمرده اند.
ابن قدامه مى گويد: ((... از احمد بنا بر نقلى شنيده شده كه حكم حاكم به علمش جايز است و اين قول ابو يوسف و ابو ثور و راى دوم شافعى و اختيار مزنى است، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله در موردى كه ذكر مى كند بدون بينه و اقرار و تنها با علم به گفتار مدعى حكم صادر كرد.
آن گاه مى گويد حاكم كه به قول دو گواه حكم مى كند به حهت غلبه بر ظن اوست پس در مورد علم و قطع اولى به جواز حكم است.
و ديگر اينكه حاكم مى تواند در تعديل و جرح شهود به علم خود عمل كند، پس در ثبوت حق به طريق ولى مى تواند به علم خود حكم نمايد)).(54)
نتيجه اينكه:
هيچ استبعادى ندارد كه حضرت مهدى عليه السلام در قضايا به علمى كه از جانب خداوند به او الهام شده حكم نمايد.
497: امام زمان عليه السلام ((ياتى بدين جديد)) يعنى چه؟
پاسخ: در بين برخى از مردم اين مطلب زياد مطرح مى شود كه حضرت مهدى عليه السلام هنگام ظهور دين جديدى را عرضه مى كند در حالى كه ما مى دانيم مطابق نص قرآن پيامبر اسلام خاتم انبيا و دين او نيز خاتم اديان است.
با مراجعه به مصادر حديثى پى خواهيم برد كه چنين تعبيرى در مجامع حديثى وجود ندارد و تنها تعبيراتى مى بينيم كه ممكن است كسى از مجموعه آنها چنين استنباط كند كه حضرت عليه السلام دين جديدى را مى آورد لكن در جاى خود هر يك از اين تعبيرات را مورد بررسى قرار خواهيم داد.
طبيعت هر نهضت و قيام و انقلابى گر چه تجديد نظر كردن در برنامه هاى گذشته بود و در صدد پياده كردن امرى جديد است، زيرا نوآورى از اركان هر نهضت به شمار مى آيد ولى اين بدان معنى نيست كه از اصول اولى شريعت دست برداشته شود؛ زيرا حضرت، محيى الشريعه است و در صدد احياى همان شريعت جد خود مى باشد، گر چه ممكن است آن را با اسلوب جديدى پياده نمايد.
اين مطالب هنگامى بيشتر روشن مى شود كه به نكات زير توجه شود:
1- مطابق برخى روايات بخشى از احكام به جهت نبود شرايط و مقتضيات در عصر معصومين بيان نشده و تنها علمش نزد اهل بيت عليهم السلام باقى مانده است و در عصر ظهور آن احكام بيان خواهد شد.
2- بخشى از احكام به جهت ضايع شدن كتاب ها و احاديث تلف شده و به دست ما نرسيده است كه قطعا نزد امام زمان عليه السلام موجود است و در عصر ظهور آنها را بيان كرده و به اجرا خواهد گذاشت.
3- در عصر غيبت به جهت دورى از امام معصوم، علما و فقها مامور به اخذ وظيفه از ادله اى هستند كه غالب آن ها ظنى است و در نتيجه احكامى كه استخراج مى شود احكام ظاهرى است نه واقعى، گر چه در عصر غيبت مامور به عمل به آنها هستيم ولى در عصر ظهور توسط امام زمان عليه السلام احكام واقعى عرضه مى شود.
4- در طول تاريخ اسلام برخى از احكام كمتر به آنها عمل شده و يا اصلا در جامعه بيان نشده است همانند گرفتن جزيه با خفت و خوارى از اهل ذمه در ممالك اسلامى، كه به طور حتم اين گونه احكام در عصر ظهور به اجرا در خواهد آمد.
5- تا عصر ظهور ديدگاه و سطح فكر و تعقل مردم بسيار بالا رفته و آمادگى و قابليت هايى فوق العاده در فهم معارف دينى خواهد يافت كه در نتيجه احتياج به پاسخ ‌گويى با انحاى مختلف به اين خواسته ها است.
498: امام زمان عليه السلام ((ياتى بسلطان جديد)) يعنى چه؟
از امام باقر عليه السلام وارد شده كه فرمود: ((به خدا سوگند گويا نظر مى كنم به مهدى بين ركن و مقام كه با مردم به... سلطان جديد از آسمان بيعت مى كند)).(55)
پاسخ: در اين عنوان احتمالاتى وجود دارد:
1- اينكه مقصود از سلطان جديد، اسلوب و روش جديد در اداره حكومت و شوون اجتماع باشد كه بشريت نظير آن را در هيچ نوع از حكومت ها و دولتها نديده است؛ حكومتى در سطح كل جامعه بشرى به تمام معنا اسلامى و مطابق با تمدن و پيشرفت بشرى.
2- اينكه مقصود سلطنتى است كه نسبت به سلطنت ها و حكومت هاى سابق بر خود جديد است ولى تجديدكننده حكومت و سلطنت رسول خدا صلى الله عليه و آله در عصر خلافتشان مى باشد.
499: امام زمان عليه السلام به ((امر جديد)) قيام مى كند يعنى چه؟
امام باقر در روايتى مى فرمايد: ((... هر گاه كه مهدى خروج كند به امر جديد و... قيام خواهد نمود)).(56)
درباره اين عنوان چند احتمال وجود دارد:
1- مقصود از ((امر جديد)) طلب جديد است كه شامل طلب فعلى و طلب ترك مى شود، يعنى مجموعه اى از احكام جديد يعنى از آنجا كه حضرت به واقع حكم مى كند لذا در حقيقت به امر جديد قيام كرده است.
2- مقصود از ((امر جديد)) روش و برنامه فكرى و عقيدتى جديد با روش هاى نوين است كه در برخى از روايات به آن اشاره شده است.
3- مقصود از ((امر جديد)) امارت، خلافت و امامت باشد همان گونه كه در آيه ((اولى الامر)) به آن اشاره شده است. و از آنجا كه امارت و خلافت حضرت عليه السلام با ساير خلافت ها متفاوت است لذا نسبت به آنها جديد به حساب مى آيد.
500: امام زمان عليه السلام ((ياتى بقضاء جديد)) يعنى چه؟
در روايتى از امام باقر روايت شده كه فرمود: ((... هر گاه قائم آل محمد خروج كند به سنت جديد و قضاوت جديد قيام خواهد نمود)).(57)
در اينكه مقصود حضرت از قضاوت جديد در عصر ظهور به توسط حضرت چيست دو احتمال وجود دارد:
1- مقصود خطوط جديد با برنامه هاى بسيار متنوع و پيشرفته براى بشر در عصر ظهور است.
2- مقصود داشتن اسلوب جديد در قضاوت و فصل خصومت بين مردم است همان گونه كه در روايات به آن اشاره شده كه حضرت به حكم داوود عمل خواهد نمود و درخواست بينه و دو شاهد عادل نمى كند.
501: امام زمان عليه السلام ((ياتى بسنة جديدة)) يعنى چه؟
در روايتى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: ((هر گاه مهدى خروج كند به امر جديد و كتاب جديد و سنت جديد قيام خواهد كرد)).(58)
با آنكه مطابق برخى روايات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: ((سنت مهدى همانند سنت من است)).(59)
در پاسخ اين سؤال مى توان گفت: چون حضرت از طرفى به واقع حكم مى كند و نيز حكومت او در سطح گسترده و عالمى است و بشر نيز در عصر ظهور به مستواى عالى فكرى و پيشرفت عقلانى رسيده است لذا روش حكومتى و اسلوب خاص او در حكومت دارى با ديگر روش ها فرق مى كند، گر چه نسبت به اصول و چهار چوب احكام اسلامى با سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرقى ندارد.
همچنين ممكن است مقصود آن باشد كه سنت و روش حكومتى حضرت نسبت به روش هاى مردم كه قبل از حكومت حضرت بوده اند جديد به حساب مى آيد.

502: آيا امام مهدى عليه السلام قيام كننده به كتاب جديد است؟
ابو بصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:... والله لكاءنى انظر اليه بين الركن و المقام يبايع الناس على كتاب جديد... (60)؛ ((به خدا سوگند گويا نظر مى كنم به مهدى در بين ركن و مقام كه به مردم بر كتاب جديد بيعت مى كند....)).
در اين تعبير احتمالاتى وجود دارد:
1- مقصود آوردن قرآن جديد باشد كه قطعا اين احتمال باطل است زيرا امت اسلامى اتفاق دارند بر آنكه در قرآن نقصانى و زيادتى ايجاد نشده و نخواهد شد.
2- مقصود اين باشد كه حضرت عليه السلام قرآن را آن گونه كه در عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده مى آورد. يعنى آن را با تقديم و تاءخير در آيات مى آورد. اين احتمال با قول به اينكه قرآن به امر رسول خدا صلى الله عليه و آله تدوين شده سازگارى ندارد.
3- ممكن است كه مراد همان قرآنى باشد كه على بن ابيطالب عليه السلام تدوين كرده است، قرآنى كه متنش همين قرآن موجود است ولى با بيان شان نزول، تفسير برخى آيات، ذكر ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقيد و برخى خصوصيات ديگر. اين احتمال به واقع نزديك تر است.
امام باقر عليه السلام فرمود:اذا قام قائم آل محمد ضرب فساطيط و يعلم الناس القرآن على ما انزل الله عزوجل فاصعب ما يكون على من حفظه اليوم لانه يخالف فيه التاءليف (61)؛ ((هنگامى كه قائم آل محمد قيام كند خيمه هايى برپا مى شود و مردم قرآن را آن گونه كه خداوند عزوجل نازل كرده فرا مى گيرند و اين امر براى كسانى كه قرآن را امروز حفظ كرده اند بسيار دشوار خواهد بود زيرا با آنچه كه الفت داشته و از قرآن مانوس بوده اند مخالفت و مغايرت دارد)).
4- ممكن است كه مقصود از ((كتاب جديد)) معارف و مفاهيم بلند و والايى است كه امام از آيات برداشت كرده و به مردم عرضه مى كند، معانى اى كه براى آنان تازگى دارد و گويا كتابى با مفاهيمى جديد آورده است.
503: حكمت مشاركت حضرت مسيح در حكومت عدل جهانى چيست؟
در مورد سؤال فوق حكمت هايى را مى توان بيان داشت:
1- از آنجا كه مسيحيان به حضرت مسيح اعتقاد دارند و از طرفى ديگر جمعيت زيادى را در جهان تشكيل مى دهند لذا با مشاهده حضرت مسيح و يقين پيدا كردن پاپ و كشيش ها به او تسليم او شده و با تسليم حضرت مسيح نسبت به حضرت مهدى عليه السلام عموم آنان نيز تسليم حضرت خواهند شد.
و لذا مفسران آيهو ان من اهل الكتاب الا ليومنن به قبل موته (62)؛ ((و هيچ يك از اهل كتاب نيست مگر اينكه پيش از مرگش به او - حضرت مسيح - ايمان مى آورد.)) را مربوط به عصر نزول حضرت مسيح از آسمان در آخرالزمان مى دانند.
2- به جهت آنكه زمينه پيروزى حضرت مهدى عليه السلام بر جهان و تسريع در آن فراهم گردد. و اين از آثار حكمت اول است.
3- حضرت مسيح عليه السلام به نوبه خود مى تواند متكفل مسئوليتى در حكومت جهانى حضرت مهدى عليه السلام گردد.
504: با وجودى كه حضرت عيسى عليه السلام پيامبر است چرا رياست حكومت جهانى براى حضرت مهدى عليه السلام است؟
در پاسخ سؤال فوق مى توان چند جواب را ذكر كرد:
1- حضرت مهدى عليه السلام وارث شرعى طرح كاملى است كه پيامبر اسلام در اين امت بر جاى گذارده است و او آخرين وصى از اوصياى پيامبر آخرالزمان صلى الله عليه و آله است.
2- حضرت مسيح پيامبر امتى ديگر غير از امت اسلامى است. امتى كه دينش نسخ شده و وظيفه مردم تا روز قيامت متابعت از دين اسلام و پيامبر جديد و اوصياى اوست.
505: حضرت مهدى عليه السلام با يهود و نصارا چگونه رفتار خواهد كرد؟
مطابق برخى از روايات حضرت مهدى عليه السلام بين اهل تورات به توراتشان و بين اهل انجيل به انجيلشان و بين اهل زبور به زبورشان حكم خواهد كرد.
حال سؤال اين است كه اگر همه اهل عالم مسلمان هستند چرا حكم بين تمام مردم در عصر ظهور يكسان نخواهد بود؟
در پاسخ سؤال اول مى گوييم: كسانى كه از اهل كتاب معاند نبوده و در صدد ستيز و جنگ و مقابله با حضرت و حكومت او برنيايند مى توانند در ذمه اسلام و مسلمين بوده و با اعطاى جزيه به زندگى خود ادامه دهند.
و در مورد سؤال دوم چند احتمال وجود دارد:
1- مقصود تطبيق اين كتب در آن قسمتى است كه فرمان به دخول در اسلام و ايمان به پيامبر داده است. امورى كه در نسخه هايى از انجيل كه حضرت مهدى عليه السلام يا حضرت عيسى عليه السلام به آنها نشان مى دهند موجود است.
2- اينكه مقصود آن است كه حضرت احكام اين كتب را بر معتقدان به آنها كه اسلام نياورده اند ولى تحت ذمه اسلامند به اجرا خواهد گذاشت.
506: بين ظهور امام زمان عليه السلام و برپايى قيامت چه مقدار فاصله است؟
شيخ مفيد رحمة الله عليه مى فرمايد: ((بعد از دولت قائم عليه السلام براى هيچ كس دولتى نخواهد بود مگر آنچه در روايات اشاره شده كه اولاد حضرت جانشين ايشان خواهند شد، ولى دليل قطعى و ثابتى بر آن نيست و اكثر روايات بر اين دلالت دارند كه مهدى عليه السلام اين امت از دنيا رحلت نمى كند مگر چهل روز قبل از قيامت كه در آن مدت هرج و مرج خواهد شد و علامت خروج اموات و قيام ساعت حساب و جزا است...)).(63)
شيخ حر عاملى رحمة الله عليه در شرح و توضيح كلام شيخ مفيد رحمة الله عليه مى نويسد: ((شايد چهل روز ايام رجعت باشد و اين عدد اشاره به كمى دوران حضرتش باشد چون مقدار زياد را به هفتاد و مقدار كم را با عدد كمتر معرفى مى كنند. و يا اينكه هر روز از آن چهل روز برابر هزار سال باشد.
چنان كه خداوند مى فرمايد:و ان يوما عند ربك كالف سنة مما تعدون (64)؛ ((يك روز نزد پروردگار مثل هزار سالى است كه شما مى شماريد.))
و شايد مراد از قيامت قيامت صغرا باشد و البته اطلاق قيامت بر رجعت مانعى ندارد زيرا قيامت بر هر دو اطلاق مى شود)).(65)
507: اگر حكومت حضرت حكومت عدل جهانى است پس چرا به شهادت مى رسد؟
در مورد سؤال فوق مى گوييم:
دليل قطعى يا متواترى بر شهادت حضرت مهدى عليه السلام در دست نيست. آرى كسانى كه قائل به هادت حضرت شده اند به دو دليل تمسك كرده اند:
الف: روايات عام كه دلالت دارد بر اين كه تمام امامان به مرگ غير طبيعى از دنيا خواهند رفت.
از امام حسن عليه السلام نقل شده كه فرمود:ما منا الا مسموم او مقتول (66)؛ ((هيچ يك از ما امامان نيست جز نكه مسموم يا شهيد مى شود.))
ب: روايات خاص كه مربوط به شهادت امام زمان عليه السلام است كه مطابق روايتى زنى به نام سعيده از طايفه بنى تميم ايشان را به شهادت مى رساند به اين نحو كه از بالاى بام به هنگامى كه حضرت در حال عبور است سنگى به سوى ايشان پرتاب مى كند و با آن حضرت را به شهادت مى رساند.(67)
ولى در پاسخ مى گوييم:
اولا: مساءله شهادت حضرت مهدى عليه السلام با رواياتى كه دلالت بر اصلاح عموم مردم در عصر ظهور ارد سازگارى ندارد.
ثانيا: روايت عام را كه دلالت بر مرگ غير طبيعى عموم اهل بيت عليهم السلام دارد مى توان به مورد امام هدى عليه السلام تخصيص زد.
ثالثا: روايت شهادت حضرت مهدى عليه السلام به دست زن تميمى از حيث سند تمام نيست.
رابعا: رواياتى وجود دارد كه حضرت مهدى عليه السلام به مرگ طبيعى از دنيا رحلت مى كنند.
كلينى رحمة الله عليه به سندش از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: ((... چون معرفت و ايمان به حضرتش در دلهاى مردم استقرار يافت مرگ حضرت حجت عليه السلام فرا مى رسد. پس امام حسين عليه السلام متولى غسل و كفن و حنوط و دفن ايشان خواهد شد)).(68)
زهرى مى گويد: ((حضرت مهدى عليه السلام چهارده سال زندگى مى كند سپس به مرگ طبيعى از دنيا رحلت مى كند)).(69)
ارطاه مى گويد: ((به من خبر رسيده است كه حضرت مهدى عليه السلام چهل سال زدگى مى كند سپس به مرگ طبيعى در بستر خود مى ميرد)).(70)
508: آيا در حكومت حضرت مهدى عليه السلام تمام مردم اصلاح خواهند شد؟
مطابق برخى از روايت اصلاحات حضرت مهدى عليه السلام فراگير بوده و شامل همه افراد روى زمين خواهد شد.
از امام حسن مجتبى عليه السلام نقل شده كه فرمود: ((خداوند در آخرالزمان مردى را بر مى انگيزاند كه كسى از منحرفان و فاسدان نمى ماند مگر اينكه اصلاح گردد)).(71)
امام باقر عليه السلام مى فرمايد: ((هنگامى كه حضرت قائم ما قيام كند دستش را بر سر بندگان خدا مى گذارد و خردهايشان را جمع كرده (تمركز مى بخشد و رشد مى دهد) اخلاقشان را كامل مى كند)).(72)
رسول خدا صلى الله عليه و آله به حضرت فاطمه عليها السلام مى فرمايد: ((خداوند از نسل اين دو (حسن و حسين عليهم السلام) شخصى را بر مى انگيزد كه دژهاى گمراهى را مى گشايد و دل هاى سياه قفل خورده را تسخير مى نمايد)).(73)
509: مقر حكومت امام مهدى عليه السلام بعد از ظهور كجاست؟
از برخى روايات استفاده مى شود كه مقر حكومت و به تعبير ديگر پايتخت حكومت حضرت مهدى عليه السلام كوفه خواهد بود.
ابو بصير مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود: ((اى ابا محمد! گويا مى بينم كه قائم آل محمد با خانواده اش ‍ در مسجد سهله فرود آمده است. گفتم: آيا خانه او مسجد سهله است؟ فرمود: آرى...)).(74)
امام صادق عليه السلام از مسجد سهله ياد كرد و فرمود: ((آن خانه صاحب ما (حضرت مهدى عليه السلام) است زمانى كه با خاندانش در آنجا سكونت گزيند)).(75)
امام باقر عليه السلام مى فرمايد: ((مهدى عليه السلام قيام مى كند و به سوى كوفه مى رود و منزلش را آنجا قرار مى دهد)).(76) و نيز آن حضرت مى فرمايد: ((هنگامى كه قائم ما قيام كند و به كوفه برود هيچ مومنى نيست مگر آنكه در آن شهر در كنار مهدى عليه السلام سكونت مى گزيند يا به آن شهر مى آيد)).(77)
حضرت على عليه السلام در اين باره مى فرمايد: ((روزگارى فرا رسد كه اين جا (مسجد كوفه) نمازگاه و مصلاى مهدى عليه السلام گردد)).(78)
510: اگر در عصر ظهور عقل ها كامل مى گردد ديگر چه احتياجى به امام مى باشد؟
اگر هنگام ظهور عقل ها كامل مى گردد اين طور نيست كه از روى جبر و تكوينا باشد بلكه به لحاظ اسباب طبيعى آن است كه همان وجود امام عصر و حضور حضرت در ميان مردم است؛ يعنى با وجود حضرت است كه مردم از بركاتش استفاده كرده و به كمال عقلى خواهند رسيد و گرنه با نبود ايشان مردم به جاهليت بازگشت خواهند كرد.
511: آثار و بركات ظهور حضرت چيست؟
امتيازات ظهور حضرت مهدى عليه السلام بر چند نوع است:
1- يك نوع امتياز مانند امتياز وجود پيامبر و بودن انسان در عصر ايشان و ديگر امامان است. اگر ما در عصر آن حضرات بوديم چه آثار و بركاتى بر ما مترتب مى شد كه الان نيست، آن آثار و بركات بر انسان در عصر ظهور نيز مترتب مى گردد.
2- يك سرى امتيازات ديگرى است كه مخصوص عصر ظهور حضرت مهدى عليه السلام است. عصر ظهور حضرت عصرى است كه بهشت واقعى براى مردم در روى زمين تحقق يافته و عصر طلايى به حساب مى آيد، عصرى كه حتى براى پيامبر صلى الله عليه و آله نيز فراهم نشد، از همه جهت شرايط براى يك زندگى ايده آل فراهم است، عصرى كه در هيچ يك از نقاط عالم ظلم و تعدى نخواهد بود... و اين امتياز و اثر بسيار عالى است كه انسان مى تواند كسب كند.
512: آيا امام زمان عليه السلام بعد از ظهور تكنولوژى كنونى را گسترش مى دهد؟
قبل از پاسخ به اين سؤال بايد دو نكته را در نظر بگيريم:
1- هدف غايى از خلقت كه مطابق برخى از آيات عبوديت در تمام سطوح است تنها و به طور كامل در عصر ظهور حضرت تحقق مى يابد.
2- اسلام به هر دو جنبه انسان يعنى مادى و روحى او توجه دارد، ولى اصالت را با روح او قرار داده و اگر به امكانات و رفاهيات او توجه مى كند به ديد اصالتى نيست.
با توجه به اين دو مقدمه به اين نتيجه مى رسيم كه امام زمان عليه السلام هم از تكنيك روز استفاده مى كند و هم در گسترش آن مى كوشد ولى به مقدار ضرورت و در راستاى اهداف خلقت بشر كه همان پياده شدن عبوديت مطلقه در تمام زندگى بشر است.
513: چه علاماتى در عصر ظهور حضرت اتفاق خواهد افتاد؟
دانشمندان اسلامى به تبع روايات، علامات ظهور را بر دو قسم بعيد و قريب تقسيم كرده اند. اين تقسيم به لحاظ فاصله زمانى بين وقوع علامت و تحقق روز موعود است. علامات بعيد و دور علاماتى هستند كه قبل از ظهور در فاصله زمانى طولانى تحقق مى يابد. اين نوع علامات بسيارند و اكثر آنها در خارج تحقق پيدا كرده است. ولى علامت هاى قريب و نزديك هر علامتى است كه متصل به عصر ظهور بوده و دلالت بر قرب ظهور دارد، اين نوع علامت ها را به ((علامات عصر ظهور)) مى شناسيم.
از علامات قريب كه در عصر و سال ظهور به وقوع مى پيوندند مى توان به فرو رفتن عده اى در سرزمين بيدا، صيحه آسمانى، قتل نفس زكيه و... اشاره كرد.
514: چگونه يك فرد مى تواند عهده دار يك تحول بسيار بزرگ گردد؟
در پاسخ به اين پرسش بايد گفت: پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه سرآغاز تمدن جديد قرار گرفت خود مولود تمدن گذشته نبوده است، بنابراين انسان ها هميشه مولود شرايط تاريخى و مادى نمى باشند. هنگامى كه رابطه پيوسته و تنگاتنگ انسان را با عالم غيب در نظر بگيريم اين رابطه عميق مى تواند جهت دهنده انسان به سوى آينده اى جديد باشد و انسان ها را انعكاسى از واقعيت هاى پيرامون خود تلقى نكنيم.
امام منتظران نيز تجربه اى همسان با تجربه گرانقدر پيامبر عظيم الشان اسلام صلى الله عليه و آله خواهد داشت، و يك فتح بزرگ جهانى و تمدنى جديد را آغاز خواهد كرد. بدين ترتيب نقش عظيم يك شخصيت الهى در تغيير مسير تاريخ آشكار خواهد شد.
515: اگر بايد امام را امام ديگر غسل دهد حضرت را چه كسى غسل خواهد داد؟
آرى مطابق برخى از روايات امام را تنها امام بايد غسل دهد، از جمله امام رضا عليه السلام فرمود:ان الامام لا يغسله الا الامام (79)؛ ((امام را جز امام غسل نمى دهد.))
بنابراين قدر مسلم آن است كه يكى از امامان معصوم بايد حضرت مهدى عليه السلام را بعد از رحلت غسل دهد. اما كدام يك از آن بزرگواران مراسم تغسيل و خاك سپارى را انجام مى دهند؟
از روايات استفاده مى شود كه امام حسين عليه السلام بعد از رجعت، عهده دار اين امر خواهد شد.
از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود:... جاء الحجة الموت فيكون الذى يلى غسله و كفنه و حنوطه و ايلاجه حفرته الحسين و لا يلى الوصى الا الوصى (80)؛ ((... مرگ حجت فرا مى رسد پس متولى غسل و كفن و حنوط و دفن او امام حسين عليه السلام است و كسى به جز وصى متولى امور وصى نمى شود.))
و نيز مطابق روايتى ديگر فرمود:فاذا استقرت المعرفة فى قلوب المومنين انه الحسين عليه السلام جاء الحجة الموت فيكون الذى يغسله و يكفنه و يحنطه و يلحده فى حفرته الحسين بن على عليه السلام و لا يلى الوصى الا الولى (81)؛ ((چون معرفت و ايمان به امام حسين عليه السلام در دلهاى مومنين استقرار يافت مرگ حضرت حجت فرا مى رسد پس امام حسين عليه السلام متولى غسل و كفن و حنوط و دفن ايشان خواهد شد و هرگز غير از وصى، وصى را تجهيز و آماده براى خاك سپارى نمى كند)).
---------------------------
1-الغيبة، نعمانى، ص 206.
2-بحارالانوار، ج 53، ص 4.
3-الحاو للفتاوى، ج 2، ص 126.
4-الحاوى للفتاوى، ج 2، ص 131.
5-بحارالانوار، ج 52، ص 340.
6-بحارالانوار، ج 52، ص 376 و 381.
7-الغيبة، نعمانى، ص 125.
8-سوره مائده، آيه 14.
9-سوره آل عمران، آيه 55.
10-سوره توبه، آيه 33.
11-سوره مائده، آيه 3.
12-سوره نور، آيه 55.
13-الغيبة، نعمانى، ص 297.
14-حجرات / 13.
15-سوره سبآ، آيه 28.
16-سوره زمر، آيه 9.
17-سوره حجرات، آيه 13.
18-سوره نساء، آيات 95 و 96.
19-صحيح بخارى، ج 9، ص 60.
20-الغيبة، طوسى، ص 284.
21-اعلام الورى، ص 432.
22-الغيبة، نعمانى، ص 233.
23-كمال الدين، ج 2، ص 369.
24-مفاتيح الجنان، ص 531.
25-كمال الدين، ج 1، ص 317.
26-الغيبة، نعمانى، ص 25.
27-كمال الدين، ج 1، ص 318.
28-كمال الدين، ج 2، ص 428؛ بحارالانوار، ج 51، ص 13.
29-بحارالانوار، ج 51، ص 120.
30-كافى، ج 1، كتاب عقل و جهل، ح 14.
31-بحارالانوار، ج 52، ص 328. و اصول كافى، ج 1 / كتاب العقل و الجهل، ح 21.
32-الغيبة، نعمانى، ص 233.
33-سوره نور، آيه 55.
34-كمال الدين، ج 1، ص 260.
35-بحارالانوار، ج 52، ص 336.
36-منتخب الاثر، ص 474.
37-بحارالانوار، ج 52، ص 336.
38-بحارالانوار، ج 51، ص 81.
39-بحارالانوار، ج 52، ص 337.
40-بحارالانوار، ج 51، ص 82.
41-اعلام الورى، ص 413.
42-كمال الدين، ج 1 ص 331.
43-كمال الدين، ج 1، ص 331.
44-كافى، ج 3، ص 368؛ بحارالانوار، ج 52، ص 374.
45-كافى، ج 4، ص 543؛ الارشاد، ص 364.
46-الغيبة، ص 282.
47-صحيح مسلم، ج 4، ص 98
48-صحيح مسلم، ج 4، ص 98
49-بحارالانوار، ج 52، ص 386.
50-كافى، ج 1، ص 397.
51-الغيبة، نعمانى، ص 169.
52-بحارالانوار، ج 26، ص 177.
53-مرآت العقول، ج 4، ص 301.
54-المغنى، ج 11، ص 401.
55-بحارالانوار، ج 52، ص 230، ح 96
56-بحارالانوار، ج 52، ص 230، ح 96
57-بحارالانوار، ج 52، ص 348، ح 99
58-بحارالانوار، ج 52، ص 230، ح 96
59-بحارالانوار، ج 51، ص 73، ح 19.
60-بحارالانوار، ج 52، ص 294، ح 42.
61-ارشاد مفيد، ص 344.
62-سوره نساء، آيه 159.
63-ارشاد مفيد، ج 2، ص 387.
64-سوره حج، آيه 47.
65-الايقاظ من الهجعة، ص 365 -371.
66-بحارالانوار، ج 27، ص 217.
67-الزام الناصب، ص 190.
68-كافى، ج 8، ص 206.
69-البرهان، متقى هندى، ص 163؛ الفتن، ابن حماد، ص 104.
70-البرهان، متقى هندى، ص 157؛ الفتن، ابن حماد، ص 99؛ عقدالدرر، ص ‍ 147.
71-اثبات الهداة، ج 3، ص 524.
72-كافى، ج 1، ص 25.
73-عقد الدرر، ص 152؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 448.
74-كافى، ج 1، ص 495؛ كامل الزيارات، ص 30.
75-كافى، ج 3، ص 495؛ التهذيب، ج 3، ص 252.
76-بحارالانوار، ج 52، ص 225.
77-بحارالانوار، ج 52، ص 385.
78-اثبات الهداة، ج 3، ص 452.
79-كافى، ج 1، ص 384.
80-بحارالانوار، ج 51، ص 56، ح 46.
81-كافى، ج 8، ص 206؛ بحارالانوار، ج 53، ص 94، ح 103.
-----------------------
علي اصغر رضواني