پرسش :
عدم تصریح قرآن به اسامی مطهر اهل بیت و امامان شیعه (علیهم السلام) سبب دل مشغولی من شده است. وقتی امامت از ارکان اساسی ساختمان فکر و رفتار دینی و الاهی است، چرا نام دوازده پیشوای شیعه در قرآن ذکر نشد تا موجب تقویت یقین مؤمنان باشد و حجت را بر مخالفان تمام گرداند؟
شیوا یزدانی، دانشجوی پزشکی
پاسخ :
به این پرسش ارزنده، پاسخ های متعدد داده شده است که با توجه به حوصله نوشتار به دو مورد اشاره می شود.
1. «تبیین» قرآن توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)؛
عدم تصریح به خصوصیت و تعداد و نام امامان موضوعی استثنایی نیست. قرآن خود متکفل بیان تمام مصادیق و جزئیات فروع معارف و دستورالعمل ها نیست تا عدم تصریح به نام امامان مورد نظر شیعه امری خلاف انتظار و غیر موافق با سبک ویژه قرآن باشد. نماز نمونه خوبی از این دست است. شاید در بین احکام و دستورهای شریعت مطلبی به اهمیت و محوریت نماز وجود نداشته باشد؛ تعابیری نظیر ستون خیمه دین، مرز میان کفر و ایمان، عامل تقرب هر پرهیزکار و نخستین پرسش و اساسی ترین عامل پذیرش دیگر اعمال نشان دهنده اهمیت این تکلیف الاهی است؛ اما به راستی آیا در آیات قرآن نشانی از تعداد رکعات و خصوصیات این فریضه وجود دارد؟!
قرآن به وجوب نماز و اقامه آن در اوقات خاص و طهارت هنگام نماز و چند مورد از این دست اشاره کرده، بیان خصوصیات دیگر این مهم را به «سنت» واگذاشته است. قرآن درباره زکات واجب و حج و خمس و سایر دستورهای شریعت مقدس نیز از همین نظام تبعیت کرده است؛ یعنی فشار اصلی را بر تثبیت این واجبات گذارده و بیان خصوصیات را به دستگاه دیگر (سنت) واگذار کرده است.
همین دغدغه و پاسخش بر زبان ابوبصیر و امام صادق (علیه السلام) نیز جاری شده است: ابو بصیر که از شاگردان تیزبین امام ششم (علیه السلام) است، پیرامون آیه 59 سوره نساء - «اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منکم» - که مردم را به اطاعت از خدا و رسول و اولیای امور فرا می خواند، به طرح پرسش می پردازد. طبیعی است که در خدا و رسول به دلیل انحصارشان در «الله» و ذات مقدس حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)، تردید راه نمی یابد؛ اما ذکر واژه «اولیای امور» و اجمالی که در آن نهفته، وی را بر آن داشت تا بپرسید: چرا قرآن نام آنان را نبرده است. اگر واقعا حق با شیعه است و مراد از «اولیای امور» امام علی (علیه السلام) و اهل بیت اند، چرا آنان را به نام معرفی نفرمود؛ «ما باله لم یسم علیا و اهل بیته»؟
امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به سبک خاص قرآن اشاره کرد و فرمود: وقتی برای پیامبر آیه نماز نازل شد، خدا در آن سه رکعت و چهار رکعت را نام نبرد تا آن که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) آن را شرح داد. آیه زکات نازل شد، خدا نام نبرد که باید از چهل درهم یک درهم داد تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) آن را شرح داد و آیه حج نازل شد و نفرمود به مردم که هفت دور طواف کنید تا آن که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) آن را برای مردم توضیح داد. «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» درباره علی و حسن و حسین - علیهم السلام - نازل شد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درباره علی فرمود: «هر که من مولا و آقای اویم، علی (علیه السلام) مولا و آقای او است؛ و فرمود من به شما وصیت می کنم درباره کتاب خدا و خاندانم؛ زیرا من از خدای - عزوجل - خواسته ام میانشان جدایی نیفکند تا آن ها را کنار حوض به من رساند. خدا این خواست مرا برآورد....» (1)
از این روایت در می یابیم وظیفه بیان مصداق ها و موارد و نیز تبیین جزئیات بردوش پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) است. همین جهت شیعه را بر آن داشت تا بر سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) تاکید ورزد؛ بر عدم امکان اکتفا به قرآن در تشخیص امور پای فشارد و تلاش خلفای سده نخستین هجری در ممنوعیت نگارش سنت رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) را اشتباه فاحش بخواند. چنان که می دانیم این ممنوعیت سرانجام در اواخر دوران بنی امیه برطرف شد و تدوین کتب روایت نزد تمام فرقه های مسلمان مورد توجه قرار گرفت. قرطبی، از مفسران به نام اهل سنت، در مقدمه تفسیرش چنین روایت می کند: عمران بن حصین به مردی که گمان می کرد کتاب الله به سنت نیاز ندارد، گفت: «تو احمقی، آیا حکم نماز ظهر را که باید چهار رکعت خواند و حمد و سوره اش را آشکار نخواند، در قرآن یافته ای؟ و به همین گونه به نماز و زکات و مثل آن ها اشاره کرد و گفت: آیا این [امور] را در قرآن روشن شده یافته ای؟ همانا کتاب خدا این امور را مبهم بیان کرد. و سنت آن را تفسیر می کند.» (2)
در همان تفسیر از «مکحول»، یکی از علمای بنام و مورد قبول اهل سنت، چنین نقل می کند: «القرآن احوج الی السنة من السنة الی القران». قرآن به سنت از سنت به قرآن نیازمندتر است.
البته این تعبیر افراط گونه مور تایید شیعه نیست. بر اساس باورهای شیعه سنت، مشروعیت و حتی صحت مندرجات و محتویات خود را از موافقت با قرآن و اصول حاکم بر آن به دست می آورد. سند حجیت و اعتبار سنت، قرآن است؛ ولی به هر حال فهم صحیح معارف و وظایف دینی بی عنایت به سنت نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم) و روایات اهل بیت (علیهم السلام) ممکن نیست.
در این جا، پرسشی دیگر رخ می نماید: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) این معارف و احکام جزئی و تفسیری را از کجا به دست می آورد؟ از آیات قرآن استفاده می شود که جمع و قرائت آیات قرآن و نیز بیان مراد و مقاصد و شرح و تبیین آیات از ناحیه خدای متعال است: «ان علينا جمعه و قرآنه × فاذا قراناه فاتبع قرآنه× ثم ان علينا بيانه (3)؛ جمع قرآن - کلمات در آیات، آیات در سوره ها و -... و قرائت قرآن بر عهده ما است و هنگامی که بر تو قرآن را خواندیم، تو [پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)]) هم پیروی کن و قرآن را همین گونه بخوان -. مرحله بعد «بیان» قرآن است که آن هم وظیفه ما است».
بنابراین، بیان و تشریح مقاصد آیات هم از ناحیه خدا است و به وسیله وحی دیگری جز وحی قرآنی در اختیار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) قرار می گیرد. پس ما با دو وحی روبه رو هستیم: «وحی قرآنی» و «وحی تبیینی». در وحی قرآنی لفظ و معنا هر دو از ناحیه خدا است؛ اما در وحی تبیینی معنا از خدا و لفظ از سوی رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) است. آیات 43 و 44 سوره نحل به این دو گونه وحی اشاره می کند: «و انزلنا اليک الذکر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفکرون؛ ما بر تو «ذکر» را نازل کردیم تا قرآنی را که برای مردم نازل شده تبیین و تفسیر کنی و زمینه تفکر آن ها را فراهم سازی». این ذکر همان «وحی تبیینی» است که درست تجلی یافته است و تمام سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در زمینه معارف و دستورالعمل های دینی را شامل می شود.
این مقدمات نشان می دهد عدم ذکر مصداق ها به نام ائمه اطهار (علیهم السلام) اختصاص ندارد و غالب معارف و احکام الاهی را شامل می شود. بنابراین، برای شناخت نام امامان معصوم (علیهم السلام) باید سراغ سنت نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم) رفت؛ همان گونه که در تفسیر و تبیین معارف و دیگر فرائض دینی به «سنت» نیاز مندیم.
2. تاکید بر روش توصیفی؛
از روش های جالب توجه قرآن تاکید بر صفات و ویژگی ها و عدم اصرار بر ذکر نام اشخاص است. شاید حکمت این روش توجه دادن امت به صفات و ویژگی های خوب و بد در طول زمان است تا بر اساس اوصاف ذکر شده به شناخت اشخاص و تطبیق صفات بر آنان بپردازند و اهمیت و جایگاه اشخاص را با میزان صفات تجلی یافته در آنان بسنجند.
روش بیان «توصیفی»، به قرآن شادابی و تازگی و دوام می بخشد؛ زیرا در هر قطعه ای از زمان زمینه تطبیق افراد و جوامع بر شاخصه های ذکر شده در قرآن فراهم می شود و امکان دستیابی به داوری قرآن در مسائل نو و فتنه های فردی و اجتماعی تامین می گردد. قرآن «کلام فصل» است -«انه لقول فصل»(4)- و بین حق و باطل تمییز می دهد و راهنمای انسان در فتنه ها است؛ چنان که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «هنگامی که فتنه ها چون پاره های شب تاریک شما را فرا گرفت، به قرآن روی آورید» از سوی دیگر، کومت شایستگان نیاز همیشگی جوامع دینی است و به بخشی از امت اسلامی و یا قطعه ای خاص از تاریخ، اختصاص ندارد.
برای راهنما و فصل الخطاب شدن در گستره ای چنین پهناور، بیان شاخصه ها و شایستگی ها و ویژگی های صالحان و مفسدان و حق و باطل و خوب و بد بهترین راه شمرده می شود. بدین سبب، قرآن جز در موارد ضروری از بردن نام مؤمنان، منافقان، حواریون، پادشاهان، مترفان و... صرف نظر کرده است تا مخاطبان قرآن به صفات و ویژگی ها و نه نام ها توجه کنند و امکان بهره گیری های نو از قرآن فراهم شود.
بنابراین، شیعه معتقد است مسلمانان در آیات بسیاری به ائمه اطهار (علیهم السلام) رهنمون شده اند و وظیفه دارند با تطبیق ویژگی های یاد شده در قرآن، امام خود را بشناسند و پاسخ نیازهای دینی، اجتماعی و سیاسی خود را از درگاه آنان جویا شوند. بر اساس همین نکته مهم، امام باقر (علیه السلام) می فرماید: «من لم يعرف امرنا من القران لم يتنکب الفتن». هر کس امر ولایت ما را از قرآن به دست نیاورد؛ نمی تواند از فتنه ها مصون ماند.»
در این روایت دو نکته قابل تامل می نماید:
1. امر ولایت اهل بیت (علیهم السلام) در قرآن وجود دارد و توصیفات موجود در قرآن ما را به امامان معصوم رهنمون می شود. اگر به راستی از سر تحقیق و بدون هیچ گونه اعوجاج و کج فهمی سراغ آیات رویم، نشانه ها و صفات و ویژگی هایی که برای امامان بیان شده ما را به دوازده معصوم (علیهم السلام) هدایت خواهد کرد.
پس امر ولایت امامان شیعه را می توان از قرآن استخراج کرد. البته همان گونه که پروردگار در تمام آفریده ها تجلی کرده است و تنها شایستگان از توان مشاهده برخوردارند، شناخت امر ولایت اهل بیت (علیهم السلام) از آیات نیز به خواست و طلب و ذوق و سلامت نیازمند است.
2. شیعیان ممکن است از راه های گوناگون به امر ولایت امامان دست یابند، اما با توجه به اهمیت و مرجعیت قرآن کسانی از فتنه ها و شبهه ها و افراط و تفریط ها رهایی می یابند که معرفت به ولایت و شؤون آن را از قرآن گرفته باشند. در غیر این صورت، در فتنه های ناشی از افراط و تفریط سقوط خواهند کرد.
به همین جهت مفسران و علمای بزرگ شیعه بخش عمده ای از تلاش عالمانه خود را به اثبات ولایت و شؤون آن معطوف داشته اند و ولایت امامان شیعه (علیهم السلام) را به آیات الاهی مستند ساخته اند. تلاش و تالیف های آنان ذیل آیاتی چون «اولی الامر»، «ذوی القربی» «ولایت»، «اکمال دین»، و... فراوان به چشم می خورد. این بحث را با حدیثی از امام صادق (علیه السلام) پایان می دهیم: «اگر قرآن آن گونه که خدا خواسته و نازل کرده تلاوت شود و مورد تدبر قرار گیرد، هر آینه ما را با نشانه های ارائه شده اش خواهید یافت.» (5)
بنابراین، باید با نگاه جست وجوگر در آیاتی که صفات و ویژگی های رهبران و اولیای امور را بیان می کند، نام های اهل بیت (علیهم السلام) را استخراج کرد. شیعه افتخار دارد که رهبرانش را با استناد به اصول قرآنی برگزیده است.
*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*
پی نوشت :
1- «ان رسول الله نزلت عليه الصلوة و لم يسم لهم ثلاثا و لا اربعا حتي کان رسول الله هو الذي فسر لهم ذلک و نزلت عليه. الزکاة و لم يسم لهم من کل اربعين درهما درهم، حتي کان رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) هو الذي فسر ذلک لهم و نزل الحج فلم يقل لهم طوفوا اسبوعا حتي کان رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) هو الذي فسر ذلک لهم و نزلت «اطيعو الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منکم» و نزلت في علي والحسن و الحسين، فقال رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) في علي: من کنت مولاه؛ و قال (ع) اوصيکم بکتاب الله و اهل بيتي فاني سالت الله عزوجل ان لا يفرق بينهما حتي يوردهما علي الحوض فاعطاني ذلک...»؛ اصول کافي، ج 2، ص 71.
2- «انک رجل احمق! اتجد الظهر في کتاب الله اربعا لايجهر فيها بالقراءة!؟ - ثم عدد عليه الصلاة و الزکاة و نحو هذا ثم قال: - اتجد هذا في کتاب الله مفسرا! ان کتاب الله تعالي ابهم هذا و ان السنة تفسر هذا»؛ التفسير و المفسران، استاد معرفت، ج 1، ص 182.
3- قیامت (75): 17- 19.
4- طارق (86): 14.
5- تفسیر عياشی، ج 1، ص 13.
عبدالکریم بهجت پور
