خطبه ى حضرت زهرا عليهاالسلام قديمى ترين و موثق ترين سند، در شناخت اوضاع و جريانهاى فكرى حاكم بر جامعه ى «مدينه النبى» پس از رحلت رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى باشد. و در عين حال نشانگر عظمت حضرت زهرا و بهترين سند براى شناخت آن بزرگوار است، اين خطبه علاوه بر تاريخى بودنش در نهايت بلاغت و فصاحت است، سخنرانى سجع و موزونى كه از «توحيد» آغاز و به «توحيد» ختم مى شود. آن حضرت در طى اين خطبه سعى دارد، خداشناسى و ولى الله شناسى واقعى را به مردم نشان دهد.
كمال ادبى و علمى و فلسفى و عرفان الهى و بيان احكام و به طور كلى برنامه دين در اين خطبه نشانگر اينست كه ايراد كننده آن كسى جز از معصومين و پرورش يافته مكتب وحى نيست.
قديمى ترين سند خطبه كه در دسترس است، در كتاب بلاغات النساء آمده است كه نويسنده آن ابوالفضل طيفور در روايت سند خطبه مى نويسد:
من در حضور ابو الحسن زيد پسر على پسر حسين پسر على پسر ابى طالب- درود خداوند بر ايشان باد- كلام حضرت فاطمه عليهاالسلام را به هنگامى كه ابوبكر وى را از فدك منع كرد نقل كردم و به وى گفتم آنها گمان مى برند خطبه ى حضرت زهرا عليهاالسلام ساختگى است و از آن او نيست، بلكه از «ابى العينا» است، زيرا كلامى موزون و هماهنگ و منظم است. [ر. ك: بلاغات السناء، تاليف ابى الفضل احمد بن ابى طاهر طيفور، (مولود سال 204 و متوفاى سال 280 ه-)، ص 23.]
ابوالحسن زيد به من پاسخ داد: من ديدم كه بزرگان خاندان ابى طالب از پدرانشان اين خطبه را روايت مى كنند و به فرزندان خويش تعليم مى دهند و براى من نيز پدرم، خطبه را از جدم بيان كرد و سند خطبه را به حضرت فاطمه عليهاالسلام رساند، و بزرگان شيعه اين خطبه را روايت و تدريس مى نمودند قبل از اين كه، حتى جد «ابى العينا» به دنيا آيد!
«حسن بن علوان» از «عطيه كوفى» آورده كه وى از عبدالله بن حسن شنيده است كه اين خطبه را از پدرش شنيده است. سپس ابوالحسن زيد، گفت: چگونه حضرت فاطمه را تكذيب مى كنند با اين كه آنان از عايشه به هنگام مرگ پدرش كلامى عجيب تر نقل مى كنند، ولى عداوت و دشمنى آنان با ما اهل بيت است كه نسبت به صحت صدور اين خطبه از حضرت زهرا عليهاالسلام اظهار شك و ترديد مى نمايند. [ر. ك: ص 23 و هم چنين رجوع شود به شرح ابن ابى الحديد، جلد شانزدهم، ص 252.]
با اين وجود خطبه حضرت زهرا عليهاالسلام را محدثان شيعه و سنى با سندهاى مختلف آورده اند كه در عبارات برخى از آنان تفاوت اندك وجود دارد برخى از منابع از طريق عبدالله بن حسن نقل كرده اند كه اصل سند خود را به زينب دختر على بن ابى طالب عليه السلام مى رسانند و برخى از منابع اصل سند را به زينب دختر امام حسين عليه السلام و يا به عايشه دختر ابوبكر مى رسانند. حضرت زينب به هنگام ايراد خطبه حضرت زهرا عليهاالسلام شش ساله بودند و در مسجد حضور داشتند. اما عايشه در آن هنگام در مسجد حاضر نبوده است [ر. ك: بلاغات النساء، ص 23.] و از طرف ديگر چون يك طرف محاكمه ابوبكر پدر عايشه بوده است مى توان گفت تنها كسى كه خطبه ى را به خاطر سپرده و آن را به تاريخ تحويل داده است، حضرت زينب عليهاالسلام بوده است.
در اينجا متن خطبه از كتاب احتجاج [احتجاج، متن عربى، جلد اول، صص 146- 131.] كه منبعى معتبر در نزد علماى شيعه است نوشته مى شود. وى خطبه را از طريق عبدالله بن حسن نقل مى كند، وى فرزند حسن مثنى پسر امام حسن مجتبى عليه السلام و مادرش دختر امام حسين عليه السلام است و چون سيد خالص است به عبدالله محض شهرت دارد. [ر. ك: احتجاج، متن عربى، جلد اول، پاورقى، ص 131، كشف الغمه، متن عربى، جلد دوم، پاورقى، ص 121.]
سپس با متن دو كتاب از اهل سنت، يكى بلاغات النساء [ر. ك: بلاغات النساء تاليف ابوالفضل طيفور، صص 32- 26.] كه قديمى ترين سند در دسترس است و ديگرى شرح ابن ابى الحديد [ر. ك: شرح ابن ابى الحديد، جلد شانزدهم، صص 252- 249، در صفحه ى 249 آمده است: قال المرتضى: و اخبرنا المرزبانى قال: حدثنا ابوبكر احمد بن محمد المكى قال: حدثنا ابوالغياء بن القاسم اليمانى قال: حدثنا ابن عاششه.] مقايسه مى گردد.
در بلاغات النساء خطبه از طريق زينب دختر امام حسين عليه السلام و در شرح ابن ابى الحديد از طريق عايشه دختر ابوبكر نوشته شده است.
ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه مى نويسد آنچه درباره ى سقيفه و فدك مى نويسد از منابع شيعه نيست بلكه از عالم و دانشمند با تقواى اهل سنت، «ابى بكر احمد بن عبدالعزيز الجوهرى» [ر. ك: سقيفه، منتظر القائم، ص 11. در اين صفحه آمده است، ابى بكر احمد بن عبدالعزيز جوهرى (متوفاى 298 ه- ق) كتابى، تحت عنوان «سقيفه و فدك» نوشته است كه ابن ابى الحديد از اين كتاب بسيار سود جسته است. اما متاسفانه اين كتاب از بين رفته است و در دسترس نيست.] است كه از كتاب «سقيفه و فدك» وى نقل مى شود و اين نشانه آن است كه مسئله ى فدك و احتجاج فاطمه عليهاالسلام با ابوبكر يك مسئله ى شيعى نيست و به همه ى مسلمانان مربوط مى شود. [ر. ك: شرح ابن ابى الحديد، جلد شانزدهم، ص 210.]
در ترجمه و شرح خطبه ى حضرت زهرا عليهاالسلام در مسجدالنبى و خطبه اى كه در بستر بيمارى ايراد فرمودند بيشتر از منابع و ماخذ زير استفاده شده است.
1- المفردات فى غريب القرآن، تاليف راغب اصفهانى، (502 ه)، تحقيق و ضبء محمد سيد گيلانى، انتشارات مكتب مرتضويه، 1362، چاپ دوم.
2- المنجد فيه اللغه والاعلام، انتشارات دارالمشرق، بيروت، لبنان، 1986، چاپ سيزدهم.
3- فرهنگ جديد عربى- فارسى، ترجمه ى منجد الطلاب، تاليف فواد افرام البستانى، مترجم محمد بندر ريگى، انتشارات اسلامى، تهران، 1375، چاپ چهاردهم.
4- دائره المعارف سياح، تاليف احمد سياح، انتشارات اسلامى، تهران، 1368، چاپ اول، دوره ى 4 جلدى.
5- تاج المصادر، تاليف ابوجعفر احمد بن على بن محمد المقبرى البيهقى، (متولد 470 ه متوفاى 544 ه) به تصحيح هادى عالم زاده، انتشارات موسسه ى مطالعات و تحقيقات فرهنگى، تهران، 1366.
6- خطبه ى حضرت فاطمه ى زهرا عليهاالسلام و ماجراى فدك، تاليف آيت الله منتظرى، ناشر: نشر بلاغت، قم 1374، چپ اول.
7- شرح خطبه حضرت زهرا عليهاالسلام آيت الله حسينى زنجانى، سيد عزالدين، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه ى علميه ى قم، 1370 ه ش، چاپ دوم.
8- سخنرانى حضرت فاطمه عليهاالسلام، اللهيارى، عليرضا، چاپخانه شفق، 1366، چاپ اول.
9- فاطمه زهرا عليهاالسلام بانوى نمونه ى اسلام، انتشارات شفق، قم، 1396 ه ش.
10- زندگانى حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام، تاليف آيت الله مكارم شيرازى، ناشر: محبان فاطمه عليهاالسلام، مشهد، 1366، چاپ اول.

نوشتن دیدگاه