فدك سرزمين غله خيزى است در حجاز و فاصله آن تا مدينه يكصد و چهل كيلومتر راه است. خيبر سرزمين يهودى نشين بود، تا در سال هفتم هجرى به علت بيمى كه بعد از فتح خيبر ازمسلمانان داشتند نصف و يا همه ى آنرا برسول اكرم (ص) صلح كردند؟ و از آن تاريخ بملك خاص و خالص رسول گرامى (ص) درآمد، زيرا مسلمانان در بدست آوردن فدك پيكارى ننموده بودند و خداى متعال هم در قرآن فرموده: «هر چه خدا از اموال اهالى دهكده ها برگرداند و بخشيد آن اموال مخصوص خدا و رسول و خويشاوندان وى ميباشد...» [و ما أفاء ألله على رسوله من اهل القرى ظله وللرسول ولذى القربى... سوره حشر/6.] او نيز در آيه ديگر مى فرمايد: «آنچه كه از اموال برسول برگردانده و بخشيده شد و از آنچه شما (اى مسلمانان) در آن اسب و استر نرانديد (يعنى با جنگ بدست نياورديد) ولى خداوند متعال پيامبرانش را بر هركس بخواهد مسلط ميسازد زيرا اوست بر هر چيز توانا». [و ما أفاء الله على رسوله منهم فما اوجفتم عليه من خيل و لاركاب... سوره حشر/5.] و بنابر نص اين دو آيه شريفه قرآن، فدك بملك طلق رسول اكرم (ص) درآمد و در اين موضوع همه ى مذاهب اسلامى اتفاق دارند.
در مسند احمد بن حنبل در باب صله ى رحم از ابوسعيد خدرى نقل كرده است: وقتى كه آيه «وآت ذا القربى حقه» نازل گرديد نبى اكرم (ص) فرمود: يا فاطمة لك فدك، اى فاطمه فدك از آن تست. پس بموجب اين روايت فدك بملك زهراى اطهر صلوات الله عليها درآمد.
خليفه ى اول آنرا از تصرف زهراى مرضيه (ع) درآورد و از جمله اموال عمومى و ثروت ملى اعلام كرد تا در زمان خليفه ى دوم فدك را بورثه رسول اكرم (ص) داد و در زمان عثمان و ايام خلافتش آنرا به صورت قطعيه [ اقطعه قطيعه: اى طائفه من ارض الخراج يعنى واگذار كرد.] مروان بن الحكم درآورد.
بعد از آن تاريخ، تصريحى در سرگذشت فدك ندارد. آنچه مسلم است وجود مقدس اميرالمؤمنين (ع) در خلافت عثمان آنرا از چنگ مروان درآورد، تا خلافت به معاويه رسيد و او نيز به سه قسمت قطعيه كرد يك ثلث (يك سوم) قطعيه ى مروان بن الحكم و ثلث دوم را بعمر بن عثمان و ثلث سوم را بفرزندش بخشيد. پس از آن كه خلافت به مروان بن الحكم رسيد همه را از آن خود كرد و عمر بن عبدالعزيز فدك را بفرزندان فاطمه برگردانده او نامه اى بوالى خود در مدينه موسوم بابوبكر بن عمرو بن حزم نوشت كه فدك را بصاحبانش كه فرزندان فاطمه عليهاسلام هستند برگردان ابوبكر بن عمرو نوشت فاطمه (ع) نسل زياد دارد بكدام يك از آنها رد نمايم. در جواب نوشت اگر من بتو بنويسم گاوى ذبح كن حتما از من سؤال ميكنى كه گاو رنگش چگونه باشد؟ بمحض رسيدن اين نامه فدك را به فرزندان فاطمه (ع) كه از نسل على بن ابى طالب (ع) هستند برگردان.
اين فرمان كه عملى شد، عمر بن عبدالعزيز را بنى اميه ملامت كردند و گفتند تو بر خلاف عمل شيخين رفتار كردى و عملا آنها را تخطئه كردى. در تواريخ مسطور است: جماعتى از كوفه بسرپرستى عمروبن قيس خروج كردند و بنزد عمربن عبدالعزيز آمده و او را در اين كار سرزنش كردند. وى در جواب گفت: إنكم جهلتم وعلمت ونسيتم وذكرت شما نادان هستيد و من آگاه، شما فراموش كرده ايد و من بخاطر دارم. زيرا ابوبكر بن محمد بن عمروبن حزم از پدر و از جد خود روايت كرد: كه رسول الله صلى الله عليه و آله فرمود: فاطمة بضعة مني يسخطها مايسخطني وترضيني ما أرضاها.
فاطمه پاره تن من است، آنچه مرا بخشم آورد او را نيز بخشم ميآورد و آنچه وى را خشنود گرداند مرا خشنود گردانيده است- فدك در ملك مروان بود آن را به عبدالعزيز بخشيد؟ و من و برادرانم آنرا از پدر ارث برديم. سپس من از برادرانم درخواست كردم بمن منتقل كنند بعضى از آنها بخشيدند و بعضى فروختند تا همه ى فدك ملك من شد، من نيز چنين مصلحت ديدم كه آنرا بفرزندان فاطمه رد نمايم، آنها گفتند حال كه چنين تصميمى دارى عايداتش را واگذار كن و خود فدك را نگهدار. سپس يزيد بن عبدالملك آنرا گرفته و در دست بنى مروان بود تا دولت مشئوم آنها منقرض گرديد.
پس از انقراض بنى اميه دور خلافت به بنى العباس رسيد اولين خليفه عباسى ابوالعباس سفاح آنرا بعبدالله بن الحسن بن الحسن ابن على بن ابيطالب (ع) برگرداند. باز منصور دوانيقى آنرا از او پس گرفت. مهدى عباسى آنرا برگرداند موسى بن المهدى دوباره آنرا قبض نمود و در دست خلفاى عباسى بود تا در خلافت مأمون مجددا بفاطميين برگردانده شد. در سال 210 مأمون نامه اى بفرماندارش قشم بن جعفر بمدينه نوشت: «اميرالمؤمنين (مأمون) بمنزلت و موقعيتى كه در دين خدا دارد و منصب خلافتى كه از رسول اكرم (ص) و خويشاوندى كه با او دارد سزاوارترين افراد است كه سنت او را تعقيب كند، و عطيه و صدقه اى كه بفردى نموده است بصاحبش برساند. پر واضح است كه رسول اكرم (ص) فدك را بفاطمه (ع) بخشيده و هيچ يك از خاندان اهل بيت را در اين امر اختلافى نيست، اميرالمؤمنين را تصميم آن شد كه فدك را بورثه فاطمه سلام الله عليها رد كند، و در اين كار جز تقرب بخداوند متعال و رسول اكرم (ص) و برپا داشتن حق، و عدالت گسترى نظرى نيست. لذا فرمان داد كه فدك رسما ملك ورثه آنحضرت و در دفترهاى ديوان رسمى دولتى ثبت شود. چنانكه در موسم حج منادى طبق معمول سنواتى پس از رحلت رسول اكرم (ص) بدادخواهى افرادى كه ادعاى بخشش و يا وعده اصلاح به آنها داده شده برحسب خواسته ى آنها رسيدگى ميشود، فاطمه عليهاسلام اولى و احق است كه ادعايش مورد تصديق واقع گردد. اميرالمؤمنين بكاردار خود در مدينه بنام مبارك طبرى فرمان داد كه فدك را بورثه فاطمه (ع) با تمام حدود و آنچه كه در آن سرزمين هست با همه ى حقوق و عايدات از غلات و غيره رد نمايد و آنرا به محمد بن يحيى الحسين بن زيد بن على بن الحسين (ع) و محمد بن عبدالله بن الحسن بن بن على بن الحسين (ع) كه متولى از طرف اميرالمؤمنين هستند تسليم كند. اين تصميم اميرالمؤمنين را بدان و آنرا بهمه ى اطرافيان و خواص اعلام دار، و بهمان روش كه با مبارك طبرى رفتار مى كردى با اين دو نفر محمد بن يحيى و محمد بن عبدالله رفتار نما و در تعمير و آبادانى و زيادتى عوائد فدك آنچه لازمه ى مساعدت است نسبت به آنان انجام بده. والسلام».
در زمان متوكل فدك مجددا از دست بنى فاطمه گرفته شد و وى آنرا قطيعه عبدالله بن عمر البازيار كرد. و در فدك يازده اصله درخت خرما بود كه رسول اكرم (ص) آنها را با دست مبارك خود كاشته بود. عبدالله بن عمر كسى را بنام بشران بن ابى اميه ثقفى را بمدينه روانه كرد تا آن درختها را قطع كند. او هم مأموريت نحس خود را انجام داد و در مراجعت فلج شد.
از اين تاريخ مختصر و با مطالعه در خطبه و مذاكراتى كه ميان صديقه طاهره (ع) و خليفه رد و بدل شده است استفاده ميشود كه آنچه بعض خيال ميكنند كه فدك دهكده و يا مزرعه ى كوچكى كه فقط كفاف مخارج سالانه اهل بيت را ميكرده است، نبوده، بلكه يكى از مهمترين مستغلات حاصل خيز بود. زيرا زمينى كه حاصل اندك و غير مهمى داشته باشد چگونه جز اموال عمومى و ثروت ملى اعلام ميشود مخصوصا در وقتى كه بمناسبت رحلت رسول اكرم (ص) احتمال حمله ى دشمنان دين بحوزه اسلام ميرفت و ميبايست دولت اسلامى سپاه مجهزى داشته باشد. علاوه بر اين از جواب خليفه كه گفت: «ان هذا المال لم يكن للنبي صلى الله عليه و آله و سلم وانما كان مالا من اموال المسلمين يحمل النبي به الرجال و ينفقه في سبيل الله -اين مال ملك رسول اكرم (ص) نبود بلكه از اموال عمومى مسلمانها است كه رسول با آن مخارج عده اى را ميداد و در راه خدا انفاق مينمود بخوبى وضع فدك روشن مى شود. و باز از هر دو مهمتر تقسيمى است كه معاويه ميان سه نفر يزيد، مروان، عمربن عثمان انجام داد. بديهى است مزرعه اى كه با زحمت از آن مخارج يك ساله ى خانواده اى تامين شود چگونه قابل بخشش ميان سه نفر از شخصيتها كه هر يك در زمان خود از ثروتمندان بودند خواهد بود؟!
بنابر اين جاى هيچگونه استبعاد نيست كه آنچه سيد بن طاوس رضوان الله عليه در كتاب نفيس (كشف المحجة لثمرة المهجة) [ چاپ نجف ص 124.] نقل كرده راست باشد: و كان دخلها في رواية الشيخ عبدالله بن حماد الانصارى اربعة و عشرين الف دينار في كل سنة- عايدات فدك در هر سال بر حسب نقل شيخ عبدالله حماد انصارى بيست و چهار هزار دينار! بوده است.

نوشتن دیدگاه