حدیث غدیر از احادیثی است كه تواتر آن را بزرگان و دانشمندان علم رجال و حدیث اهل سنت تأیید كرده‌اند ؛ بنابراین نمی‌توان در اصل صدور آن تردید كرد كه ما این مطلب در مقاله «تواتر حدیث غدیر از دیدگاه اهل سنت» به صورت كامل بررسی كرده‌ایم ؛ اما این كه منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله از جمله «من كنت مولاه فعلی مولاه» ولایت و امامت امیرمؤمنان امام علی علیه السلام بوده و یا صرف محبت و دوستی آن حضرت ، بحثی است اساسی كه از گذشته تاریخ به شكلی مستمر بین مورّخان ، محدثان و متكلمان شیعه و سنی جریان داشته و دارد.
شیعیان با پیروی از خاندان رسول خدا صلوات الله علیهم اجمعین ، بر این عقیده هستند كه طبق آیه مباركه بلاغ ، رسول خدا صلی الله علیه وآله مأمور بود كه ولایت و امارت امیر مؤمنان علیه السلام را به تمامی مسلمانان ابلاغ نماید . آن حضرت نیز بنا بر وظیفه‌ای كه داشت ، با بلیغ‌ترین و صریح‌ترین كلمات ، این وظیفه مهم را به انجام رساند ؛ اما از آن طرف پیروان مكتب خلفا معتقدند كه هدف رسول خدا صلی الله علیه و آله فقط و فقط محبت و دوستی آن حضرت بوده و جمله «من كنت مولاه فعلي مولاه» نمی‌تواند ولایت و امامت علی علیه السلام را ثابت كند ؛ زیرا كلمه «مولی» هیچگاه به معنای «اولی» نمی‌آید.
بررسی این مطلب در قدم اول مستلزم مطالعه و مراجعه به آراء اهل لغت و آشنایان به اصطلاحات و ادبیات عرب است كه می‌تواند بخش مهمی از برداشت‌های نادرست و غلط كسانی را كه با عناد ورزی سعی در تحریف حقایق تاریخی دارند افشاء نماید .
از این رو ، لازم است تا به اظهارات برخی از صاحبان لغت و شعر و ادب مراجعه و توجه نمائیم ، تا معلوم شود كه برداشت‌های اندیشمندان پیرو اهل بیت علیهم السلام از واژه‌های «مولی» و «ولی» ، مستند به درك و فهم و تفسیر بزرگانی از دانشمندان اهل سنت است كه در تاریخ ، تفسیر ، لغت و شعر معنای واقعی این الفاظ و كلمات را روشن كرده‌اند .
بنابراین ابتدا نگاه كوتاهی خواهیم داشت به آراء بزرگان و دانشمندانی از اهل سنت كه از چهره‌های شاخص در ادبیات عرب محسوب می‌شوند و سپس از قرائن موجود در روایات غدیر و غیر آن اثبات خواهیم كرد كه مفهومی غیر از ولایت ، امامت و رهبری قابل استفاده نیست و انكار آن جز عناد و لجبازی نخواهد بود .
معنای «مولی» به معنای «اولی» از دیدگاه اهل لغت :
برخی از دانشمندان اهل سنت با توجه به رسوبات ذهنی و پیش‌فرض‌هایی كه داشته‌اند ، نه تنها «مولی» و «ولی» را در حدیث به معنای محبت و دوستی گرفته‌اند ؛ بلكه ادعا كرده‌اند كه به اجماع اهل لغت ، لفظ «مولی» هیچ گاه به معنای «أولی» به كار نمی‌رود!
شیخ عبد العزیز دهلوی ، نويسنده كتاب التحفة الإثنا عشريّة در این باره می‌نویسد :
« و گویند كه مولی به معنی اولی به تصرف است و اولی به تصرف بودن عین امامت است اول غلط درین استدلال آن است كه اهل عربیه قاطبه انكار كرده‌اند كه مولی به معنی اولی آمده باشد بلكه گفته اند كه مفعل به معنی افعل هیچ جا در هیچ ماده نیامده چه جای این ماده علی الخصوص الا ابوزید لغوي كه این را تجویز نموده » .
و شهاب الدین آلوسی ، می‌نویسد :
ووجه استدلال الشيعة بخبر «من كنت مولاه فعلى مولاه» أن المولى بمعنى الأولى بالتصرف ، وأولوية التصرف عين الامامة ولايخفى أن أول الغلط فى هذا الاستدلال جعلهم المولى بمعنى الأولى وقد أنكر ذلك أهل العربية قاطبة بل قالوا : لم يجىء مفعل بمعنى أفعل أصلا ولم يجوز ذلك إلا أبو زيد اللغوى متمسكا بقول أبى عبيدة فى تفسير قوله تعالى : هى مولاكم أى أولى بكم .
روش استدلال شیعه به خبر «من كنت مولاه فعلي مولاه» این است كه مولی به معنای أولی به تصرف است و اولویت به تصرف همان امامت است . روشن است كه نخستن اشتباه شیعیان در این استدلال گرفتن مولی به معنای أولی است ؛ در حالی كه تمام لغت شناسان آن را انكار كرده‌اند و بلكه گفته‌اند : صیغه مفعل هیچگاه به معنای أفعل نمی‌آید . این مسأله را كسی دیگری جایز ندانسته غیر از أبو زید لغوی كه استناد كرده به سخن أبو عبیده كه در آیه «هي مولاكم» گفته به معنای أولیكم است .
و قاضی عضد الدین ایجی در كتاب المواقف می‌گوید :
وإن سلم أن هذا الحديث صحيح فرواته أي أكثرهم لم يرووا مقدمة الحديث وهي «ألست أولى بكم من أنفسكم» فلا يمكن أن يتمسك بها في أن المولى بمعنى الأولى والمراد بالمولى هو الناصر بدليل آخر الحديث وهو قوله وال من والاه . . الخ . ولأن مفعل بمعنى أفعل لم يذكره أحد من أئمة العربية .
حتی اگر به پذیریم كه این حدیث صحیح نیز باشد ، اكثر راویان ، مقدمه حدیث یعنی جمله «ألست أولی بكم من أنفسكم» را نقل نكرده‌اند ؛ پس امكان ندارد به آن تمسك كنیم و بگوییم كه مولی به معنای اولی است ؛ بلكه مولی به معنای ناصر است به دلیل آخر حدیث كه فرمود : «وال من والاه ... .
حال با مراجعه به آراء دانشمندان و متخصصان دانش لغت و اعتراف آن‌ها به این كه نه تنها در لغت عرب كه حتی در آیات قرآن كریم نیز «مولی» به معنای «اولی» آمده ، ارزش اجماعی كه شاه ولی الله دهلوی ادعا كرده ، روشن خواهد شد ؛ از جمله این دانشمندان می‌توان به افراد ذیل اشاره كرد :
1. الكلبی ، محمد بن السائب ، (متوفى 146 هـ) :
محمد بن سائب كلبی از علمای پرآوازه لغت عرب در قرن دوم از كسانی است كه تصریح كرده است كه «مولی» به معنای «اولی» می‌آید .
فخر رازی ، مفسر مشهور اهل سنت در تفسیر آیه « هي مولاكم وبئس المصير (الحديد / 15) » می‌نویسد :
وفي لفظ المولى ههنا أقوال : أحدها قال ابن عباس : «مَوْلَاكُمْ » أي مصيركم ، وتحقيقه أن المولى موضع الولي ، وهو القرب ، فالمعنى أن النار هي موضعكم الذي تقربون منه وتصلون إليه .والثاني : قال الكلبي : يعني أولى بكم ، وهو قول الزجاج والفراء وأبي عبيدة .
در لفظ (مولی) چند نظریه وجود دارد ، یكی از آن سخنان از ابن عباس است كه گفته است: (مولاكم) یعنی فرجام و عاقبت . توضیح آن این است كه (مَولی) از (وَلِی) به معنی نزدیك بودن است ؛ یعنی آتش جایگاه شما است كه به آن نزدیك می شوید و به آن می رسید .
سخن دوّم از كلبی است كه می‌گوید : (مولی) یعنی اولی و بر تر از شما به خود شما است .
الرازي الشافعي ، فخر الدين محمد بن عمر التميمي (متوفاي604هـ) ، التفسير الكبير أو مفاتيح الغيب ، ج 29 ، ص 198 ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1421هـ - 2000م .
بغوي و أبو حيان اندلسي ، نظر كلبي را اين گونه نقل مي‌كنند :
( هو مولانا ) ناصرنا وحافظنا وقال الكلبي هو أولى بنا من أنفسنا في الموت والحياة .
(او مولاي ما است) ياور و نگاهدار ما است ، كلبي گفته است : مولي به معناي اولي و برتر از ما به جان ما در مرگ و زندگي است .
البغوي ، الحسين بن مسعود (متوفاي516هـ) ، تفسير البغوي ، ج 2 ، ص 299 ، تحقيق : خالد عبد الرحمن العك ، ناشر : دار المعرفة - بيروت ؛
الأندلسي ، محمد بن يوسف الشهير بأبي حيان (متوفاي745هـ) ، تفسير البحر المحيط ، ج 5 ، ص 53 ، تحقيق : الشيخ عادل أحمد عبد الموجود - الشيخ علي محمد معوض، شارك في التحقيق 1) د.زكريا عبد المجيد النوقي 2) د.أحمد النجولي الجمل ، ناشر : دار الكتب العلمية - لبنان/ بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1422هـ -2001م .
ترجمه محمد بن سائب كلبي :
ذهبی در باره او گفته است :
محمد بن السائب الكلبي . ت . بن بشير بن عمرو وأبو النضر الكلبي الكوفي الأخباري العلامة صاحب التفسير .
روى عن الشعبي وأبي صالح باذام وأصبغ بن نباتة وطائفة ... قال ابن عدي : ليس لأحد تفسير أطول من تفسير الكلبي .
محمد بن سائب كلبی از كوفیان و فردی اخباری بود ، وی صاحب تفسیر و با لقب علامه مشهور است ، ابن عدی در حق وی گفته است : تفسیری به گسترده گی تفسیر كلبی از هیچ كس سراغ نداریم .
الذهبي ، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان ، (متوفاي748هـ) ، تاريخ الإسلام و وفيات المشاهير والأعلام ، ج 9 ، ص 267 ، تحقيق د. عمر عبد السلام تدمرى ، ناشر : دار الكتاب العربي - لبنان/ بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1407هـ - 1987م .
2 . الفراء ، يحيي بن زياد ، (متوفاي 207هـ) ؛
همان طور كه گذشت ، به شهادت فخر رازی ، فراء نیز از كسانی است كه می‌گوید «مولی» به معنای «اولی» می‌آید : والثانی : قال الكلبی : یعنی أولى بكم ، وهو قول الزجاج والفراء وأبی عبیدة .
تفسیر كلمه (مولی) به معنای اولی و برتر، از فراء نیز نقل شده است .
ترجمه فراء :
خطیب بغدادی در باره او می‌نویسد :
يحيى بن زياد بن عبد الله بن منظور أبو زكريا الفراء مولى بنى أسد من أهل الكوفة نزل بغداد وأملى بها كتبه في معاني القران وعلومه ... ويحكى عن أبى العباس ثعلب انه قال لولا الفراء لما كانت عربية لأنه خلصها وضبطها ولولا الفراء لسقطت العربية لأنها كانت تتنازع ويدعيها كل من أراد ويتكلم الناس فيها على مقادير عقولهم وقرائحهم فتذهب .
فراء نیز اهل كوفه بود كه به بغداد آمد و آثارش را در موضوع علوم و معانی قرآن در همین شهر پدیدار كرد ، از ابو العباس ثعلب نقل است كه گفت : اگر فراء نبود ادبیات عرب نابود می‌شد ؛ چون او بود كه آن را خالص نگه داشت و نوشت ، اگر فراء نبود ادبیات عرب از طرف نا اهلان رو به نابودی می‌گذاشت ؛ چون هر كس به اندازه درك و فهمش از آن می‌گفت و می‌نوشت.
البغدادي ، أحمد بن علي أبو بكر الخطيب (متوفاي463هـ) ، تاريخ بغداد ، ج 14 ، ص 149 ، رقم : 7467 ، ناشر : دار الكتب العلمية – بيروت .
و أبو محمد یافعی متوفای 768 هـ او را این گونه معرفی می‌كند :
الامام البارع النحوى يحيى بن زياد الفراء الكوفى اجل اصحاب الكسائى كان رأسا في النحو واللغة ابرع الكوفيين واعلمهم بفنون الادب ... .
فراء از بزرگترین و با ارزش‌ترین شاگردان كسائی است ، كه در دانش نحو و لغت سر آمد كوفیان و نسبت به فنون ادبیات عرب داناترین است .
اليافعي ، أبو محمد عبد الله بن أسعد بن علي بن سليمان (متوفاي768هـ) ، مرآة الجنان وعبرة اليقظان ، ج 2 ، ص 38 ، حوادث سال 207هـ ، ناشر : دار الكتاب الإسلامي - القاهرة - 1413هـ - 1993م .
3 . أبي عبيدة ، معمر بن المثني ، (متوفاي 210هـ) ؛
علاوه بر آن چه از فخر رازی نقل شد ، ابو عبیده در كتاب مجاز القرآن در باره معنای كلمه مولی در آیه «هی مولاكم» می‌گوید : «هِيَ مَوْلاَكُمْ» أولى بكم .
این مولای شما است ؛ یعنی اولی و برتر است به شما .
التيمى ، أبو عبيدة معمر بن المثنى ، مجاز القرآن ، ج 1 ، ص 122 .
ترجمه أبو عبیده :
شمس الدین ذهبی در باره او می‌گوید :
أبو عبيدة معمر بن المثنى التيمى البصري اللغوي الحافظ صاحب التصانيف ... قال الجاحظ: لم يكن في الأرض خارجى ولا جماعى اعلم بجميع العلوم من أبي عبيدة وذكره بن المديني فصحح رواياته .
ابو عبیده از بصریان و لغت شناس و حافظ (كسی كه احادیث فروانی حفظ باشد) ، دارای آثار علمی است . جاحظ در باره او گفته : در روی زمین كسی آگاه تر از ابو عبیده به همه دانشها نبوده است .
الذهبي ، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان ، (متوفاي748هـ) ، تذكرة الحفاظ ، ج 1 ، ص 371 ، رقم : 367 ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى .
و جلال الدین سیوطی می‌گوید :
وكان في العصر ثلاثة هم أئمة الناس في اللغة والشعر وعلوم العرب لم يُرَ قبلهم ولا بعدهم مثلهم ، عنهم أخذ جل ما في أيدي الناس من هذا العلم ، بل كله ، وهم : أبو زيد ، وأبو عبيدة والأصمعي ، وكلهم أخذوا عن أبي عمرو اللغة والنحو والشعر .
در لغت و شعر و علوم قرآن سه نفر مقام پیشوائی آن را دارند كه مانند آنان قبل و بعد از ایشان دیده نشده است. آنچه از این دانشها در دسترس مردم است از اینان گرفته شده است. این سه تن عبارتند از ابو زید، ابو عبیده، و اصمعی، و این سه نفر آنچه داشته اند از ابو عمر گرفته اند.
السيوطي ، عبد الرحمن بن أبي بكر (متوفاي911هـ) ، المزهر في علوم اللغة وأنواعها ، ج 2 ، ص 344 ، تحقيق : فؤاد علي منصور ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1418هـ 1998م .
4 . الزجاج ، أبو اسحاق ، (متوفاي 311هـ) .
به شهادت فخر رازی ، زَجّاج نیز از كسانی است كه «مولی» را به معنای «اولی» گرفته است :
والثاني : قال الكلبي : يعني أولى بكم ، وهو قول الزجاج والفراء وأبي عبيدة .
زجاج نیز در تفسیر و توضیح كلمه (مولی) گفته است : یعنی اولی و برتر به شما است .
ترجمه زَجّاج :
خطیب بغدادی در باره او می‌گوید :
إبراهيم بن السرى بن سهل أبو إسحاق النحوي الزجاج صاحب كتاب معاني القرآن كان من أهل الفضل والدين حسن الإعتقاد جميل المذهب وله مصنفات حسان في الأدب .
زجاج ، صاحب كتاب معانی قرآن است ، وی اهل فضل و دین بود و اعتقاداتی نیكو داشت ، و در ادبیات عرب آثاری نیكو به جای گذاشت .
البغدادي ، أحمد بن علي أبو بكر الخطيب (متوفاي463هـ) ، تاريخ بغداد ، ج 6 ، ص 89 ، رقم : 3126 ، ناشر : دار الكتب العلمية – بيروت .
5 . أبو بكر الأنباري (متوفاي 328هـ) :
ويكون المولى : الأولى . قال الله عز وجل : «النارُ هي مولاكُمْ» معناه : هي أولى بكم . أنشدنا أبو العباس للبيد :
فَغَدَتْ كلا الفَرْجَيْنِ تحسبُ أَنّه * مولى المخافةِ خَلْفُها وأمامُها .
معناه : أولى بالمخافة خلفها وأمامها ... .
ابوبكر انباری گفته : مولی به معنای اولی است ، و این فرمایش خداوند : (النار هی مولاكم) ؛ یعنی نار اولی است برای شما . در شعر لبید هم به معنای اولی آمده است : دو گروه متخاصم گمان بردند كه ترسناك تر و سزاوارتر برای ترس و وحت پشت سر و روبرو است .
الأنباري ، أبو بكر محمد بن القاسم (متوفاي328هـ) ، الزاهر في معاني كلمات الناس ، ج 1 ، ص 125 ، تحقيق : د. حاتم صالح الضامن ، ناشر : مؤسسة الرسالة - بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1412 هـ -1992 .
ترجمه ابن الأنباري :
ذهبی در باره او می‌نویسد :
ابن الأنباري الإمام الحافظ اللغوي ذو الفنون أبو بكر محمد بن القاسم بن بشار ابن الأنباري المقرئ النحوي وسمع في صباه باعتناء أبيه من محمد بن يونس الكديمي وإسماعيل القاضي وأحمد بن الهيثم البزاز وأبي العباس ثعلب وخلق كثير .
قال أبو علي القالي كان شيخنا أبو بكر يحفظ فيما قيل ثلاث مئة ألف بيت شاهد في القرآن . قلت هذا يجيء في أربعين مجلدا .
وقال محمد بن جعفر التميمي ما رأينا أحدا أحفظ من ابن الأنباري ولا أغزر من علمه وحدثوني عنه أنه قال أحفظ ثلاثة عشر صندوقا ... وقيل إن من جملة محفوظه عشرين ومئة تفسير بأسانيدها .
قال أبو بكر الخطيب كان ابن الانباري صدوقا دينا من أهل السنة صنف في علوم القرآن والغريب والمشكل والوقف والابتداء . وقال غيره كان من أعلم الناس وأفضلهم في نحو الكوفيين وأكثرهم حفظا للغة أخذ عن ثعلب وأخذ الناس عنه .
ابن انباری امام و لغت شناس و آشنا به همه دانشها بود ، در كودكی از افراد زیادی كسب دانش نمود ، گفته شده است : حافظ سه هزار شعر بود كه برای مفاهیم قرآن از آن استفاده كرد .
محمد بن جعفر تمیمی در باره وی گفته : در قدرت حافظه و دانش فراوان كسی مانند او ندیدیم ، و شنیدم كه گفته است : سیزده صندوق كتاب را حافظم ، كه از جمله محفوظاتش صد و بیست تفسیر با سند آن است .
خطیب در باره وی گفته است : ابن انباری راستگو دیندار و از اهل سنت بود ، در دانش قرآن ، و رشته‌های سخت علمی و وقف آثاری بر جای گذاشت .
دیگران در باره وی گفته‌اند : ابن انباری از دانشمند‌ترین مردم و برترین آنان در دانش نحو و لغات فراوانی را حافظ بود ، او دانشش را از ثعلب گرفت و دیگران از او .
الذهبي ، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان ، (متوفاي748هـ) ، سير أعلام النبلاء ، ج 15 ، ص 274 ، رقم : 122 ، تحقيق : شعيب الأرناؤوط ، محمد نعيم العرقسوسي ، ناشر : مؤسسة الرسالة - بيروت ، الطبعة : التاسعة ، 1413هـ .
6 . أبو القاسم صاحب بن عُبّاد الطالقاني (متوفاي 385هـ) :
وتكونُ بمَعْنى الأُوْلى ؛ كقَوْلِه عَزَّ ذِكْرُه : «هِيَ مَوْلاَكُم» أي هيَ أَوْلى بكم .
مولی به معنای اولی است ، مانند این فرمایش خداوند متعال: (هی مولاكم) ؛ یعنی این آتش برای شما سزاوارتر است .
الطالقاني ، أبو القاسم إسماعيل ابن عباد بن العباس بن أحمد بن إدريس (متوفاي385هـ) ، المحيط في اللغة ، ج 10 ، ص 380 ، اسم المؤلف: تحقيق : الشيخ محمد حسن آل ياسين ، ناشر : عالم الكتب - بيروت / لبنان ، الطبعة : الأولى ، 1414هـ - 1994م .
ترجمه صاحب بن عباد :
ابن خلكان در باره او می‌نویسد :
الصاحب بن عباد . الصاحب أبو القاسم إسماعيل بن أبي الحسن عباد بن العباس بن عباد بن أحمد ابن إدريس الطالقاني كان نادرة الدهر وأعجوبة العصر في فضائله ومكارمه وكرمه أخذ الأدب عن أبي الحسين أحمد بن فارس اللغوي صاحب كتاب المجمل في اللغة وأخذ عن أبي الفضل ابن العميد وغيرهما .وقال أبو منصور الثعالبي في كتابه اليتيمة في حقه ليست تحضرني عبارة أرضاها للإفصاح عن علو محله في العلم والأدب وجلالة شأنه في الجود والكرم وتفرده بالغايات في المحاسن وجمعه أشتات المفاخر لأن همة قولي تنخفض عن بلوغ أدنى فضائله ومعاليه وجهد وصفي يقصر عن أيسر فواضله ومساعيه
صاحب بن عباد در فضائل و سجایای اخلاقی و جود و كرم ، اعجوبه و یگانه روزگار بود ، دانش صرف و نحو را از احمد بن فارس ، لغت شناس و صاحب كتاب المجمل در لغت و از ابن عمید و غیر این دو آموخت .
ثعالبی در كتابش الیتیمه می‌نویسد : تعبیری كه به تواند پرده از مقام والا و ارجمند صاحب بن عباد بر دارد و جایگاه دانش و ادب او و جود و كرم و محاسن اخلاقی وی را برساند نزد من نیست و عبارات كوتاه تر از آن است كه گوشه ای از برتری‌های وی را بازگو كند .
إبن خلكان ، أبو العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن أبي بكر (متوفاي681هـ) ، وفيات الأعيان و انباء أبناء الزمان ، ج 1 ، ص 228 ، رقم : 96 ، تحقيق احسان عباس ، ناشر : دار الثقافة – لبنان .
7 . الدقيقي النحوي (متوفاي614هـ) :
وی نیز كه از بزرگان علم لغت در قرن هفتم به شمار می‌ورد ، تصریح می‌كند كه «مولی» به معنای «اولی» می‌آید :
وقال تعالى : «مأواكم النار هي مولاكم» أي أولى بكم .
خداوند فرمود : جایگاه شما آتش است، یعنی آتش اولی و برتر است برای شما .
الدقيقي النحوي ، سليمان بن بنين (متوفاي614هـ) ، اتفاق المباني وافتراق المعاني ، ج 1 ، ص 138 ، تحقيق : يحيى عبد الرؤوف جبر ، ناشر : دار عمار - الأردن ، الطبعة : الأولى ، 1405هـ 1985م .
ترجمه الدقیقی النحوی :
ذهبی در باره او می‌گوید :
سليمان بن بنين بن خلف. أبو عبد الغني المصري ، الدَّقيقي ، النحوي ، الأديب . سمع من : إسماعيل الزَّيات ، وعبد الله بن برَّي ، وشير بن علي ، وخلق من طبقتهم . ولزم ابن برِّي مدة في النحو . وصنّف في النحو ، والعروض ، والرَّقائق ، وغير ذلك . روى عنه : الزَّكي عبد العظيم .
دقیقی نحوی ، ادب شناسی است كه از اسماعیل زیات و عبد الله بن بری و شیر ین بن علی و دیگران استفاده برده است و برای مدتی همنشین ابن برّی برای استفاده در علم نحو شد ، و در نحو و عروض و رقائق و غیر آن كتاب نوشت .
الذهبي ، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان ، (متوفاي748هـ) ، تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام ، ج 44 ، ص 198 ، تحقيق د. عمر عبد السلام تدمرى ، ناشر : دار الكتاب العربي - لبنان/ بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1407هـ - 1987م .
8 . إبن منظور الأفريقي (متوفاي 711هـ) :
ابن منظور مصری كه كتاب لسان العرب او از برترین كتاب‌های لغت به شمار می‌رود ، با استشهاد به شعر معروف لبید تصریح می‌كند كه «مولی» در این شعر به معنای «أولی» است :
وأما قول لبيد : فعدت كلا الفرجين تحسب أنه مولى المخافة خلفها وأمامها فيريد أنه أولى موضع أن تكون فيه الحرب .
(ترجمه شعر قبلا ذكر شد) در شعر لبید : از (مولی المخافة) این چنین قصد شده است كه : سزاورتر و بر ترین مكان كه در آن جنگ خواهد بود ، پشت سر و رو برو است .
الأفريقي المصري ، محمد بن مكرم بن منظور (متوفاي711هـ) ، لسان العرب ، ج 15 ، ص 410 ، ناشر : دار صادر - بيروت ، الطبعة : الأولى .
ترجمه ابن منظور :
سیوطی در باره او می‌نویسد :
محمد بن مكرم بن علي - وقيل رضوان - بن أحمد ابن أبي القاسم بن حقة بن منظور الأنصاري الإفريقي المصري جمال الدين أبو الفضل ، صاحب لسان العرب في اللغة ، الذي جمع فيه بين التهذيب والمحكم والصحاح وحواشيه والجمهرة والنهاية ... وخدم في ديوان الإنشاء مدة عمره ، وولي قضاء طرابلس ، وكان صدراً رئيساً ، فاضلاً في الأدب ، مليح الإنشاء ، روى عنه السبكي والذهبي . وقال : تفرد في العوالي ؛ وكان عارفاً بالنحو واللغة والتاريخ والكتابة .
ابن منظور صاحب كتاب لسان العرب در لغت است ، وی از چندین كتاب بهره برد ، و عمرش را در نویسندگی گذراند و قاضی شهر طرابلس شد ، وی مقامی والا داشت و در ادب عربی برتر بود و بسیار زیبا می نوشت ، آشنا به دانش نحو ، لغت ، تاریخ و نویسندگی بود .
السيوطي ، عبد الرحمن بن أبي بكر (متوفاي911هـ) ، بغية الوعاة في طبقات اللغويين والنحاة ، ج 1 ، ص 248 ، رقم : 457 ، تحقيق : محمد أبو الفضل إبراهيم ، ناشر : المكتبة العصرية - لبنان / صيدا .
9 . أبو البقاء الكفوي (متوفاي 1094هـ) :
كفوی از بزرگان لغت در قرن یازدهم است . وی در كتاب مشهورش الكلیات در باره كلمه (مولی) می نویسد :
«مأواكم النار هي مولاكم» أي : هي أولى بكم .
جایگاه شما آتش است ؛ یعنی اولی و سزاوار تر برای شما است .
الكفوي الحنفي ، أبو البقاء أيوب بن موسى الحسيني ، (متوفاي1094هـ) ، الكليات معجم في المصطلحات والفروق اللغوية ، ج 1 ، ص 870 ، تحقيق : عدنان درويش - محمد المصري ، ناشر : مؤسسة الرسالة - بيروت - 1419هـ - 1998م
10 . الحسيني الزبيدي (متوفاي 1205هـ) :
وی با استشهاد به شعر لبید ، می‌نویسد :
وقول لبيدٍ : فَغَدَتْ كِلا الفَرْجَيْن تَحْسَبُ أنَّه * مَوْلى المَخافةِ خَلْفُها وأَمامُها . فإنَّه أَرادَ أَولى مَوْضِع يكونُ فيه الخَوْف .
(ترجمه آن قبلا گذشت)
الحسيني الزبيدي ، محمد مرتضى (متوفاي1205هـ ، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 40 ، ص 254 ، تحقيق : مجموعة من المحققين ، ناشر : دار الهداية .
ترجمه زبيدي :
عبد الرحمن الجبرتی در باره او می‌نویسد :
وحضر دروس اشياخ الوقت كالشيخ أحمد الملوي والجوهري والحفني والبليدي والصعيدي والمدابغي وغيرهم وتلقي عنهم واجازوه وشهدوا بعلمه وفضله وجودة حفظه واعتنى بشأنه إسماعيل كتخدا عزبان ووالاه بره حتى راج امره وترونق حاله واشتهر ذكره عند الخاص والعام ولبس الملابس الفاخرة وركب الخيول المسومة ...
واجتمع بأكابر النواحي وأرباب العلم والسلوك وتلقى عنهم وأجازوه وأجازهم وصنف عدة رحلات في انتقالاته في البلاد القبلية والبحرية تحتوي على لطائف ومحاورات ومدائح نظما نثرا لو جمعت كانت مجلدا ضخيما.
در درس‌های بزرگان و اساتید وقت مانند : شیخ احمد ملوی ، جوهری ، حنفی ، بلیدی ، صعیدی ، مدابغی و غیر آنان شركت كرد و نكته‌ها آموخت و اجازه روایت گرفت ، به دانش و فضل و تیز هوشی و قوه حافظه‌اش همه گواهی دادند ، اسماعیل كدخدا عزبان او را گرامی داشت تا شهرتی به دست آورد و آوازه‌اش به گوش خاص و عام رسید ، لباس‌های گران قیمت می‌پوشید و مركب‌های خوب سوار می شد ...
در جمع بزرگان دانش و عرفان حضور یافت و از آنان كسب فیض نمود ، یاد داشت‌هائی فراهم ورد كه حاوی نكاتی دقیق و گفتگوهای شیرین و در ستایش‌ها به شعر و نثر است كه اگر جمع آوری شود یك جلد قطور خواهد شد .
الجبرتي ، عبد الرحمن بن حسن (متوفاي1237هـ) ، تاريخ عجائب الآثار في التراجم والأخبار ، ج 2 ، ص 104 ، اسم المؤلف: ناشر : دار الجيل – بيروت .
آنچه از نظر شما گذشت بخشی از آراء و اندیشه های بزرگانی از قافله علم و ادب ، لغت ، تاریخ و غیر آن بود كه در تفسیر كلمه مولی از آنان در كتب تاریخ و لغت و غیر آن به ثبت رسیده است .
حال از وجدان قلم بدستان و مبلغان حقیقت جو می پرسیم كه : آیا باز هم جائی برای ادعای اجماع شما باقی می ماند كه گفتند : اجماع اندیشمندان عرب اعم از لغت شناس و مورخ و دیگران بر این است كه كلمه (مولی) به معنای (اولی) استعمال و تفسیر نشده است ؟
«مولی» به معنای «اولی» از دیدگاه مفسران :
نه تنها اهل لغت تصریح كرده‌اند كه كلمه «مولی» به معنای «أولی» می‌آید ؛ بلكه اكثر دانشمندان و بزرگانی كه در تشریح و تفسیر آیات كتاب مقدس ما مسلمانان قرآن كریم قلم فرسائی كرده و زحماتی ارزشمند متحمل شده‌اند نیز بر این مطلب تصریح كرده‌اند ، كه نام پانزده تن از آنان را مشاهده می‌كنید :
1 . محمد بن اسماعيل بخاري (متوفاي 256هـ) :
وی در تفسیر سوره حدید می‌نویسد :
باب تفسير سُورَةُ الْحَدِيدِ قال مُجَاهِدٌ ... «مَوْلَاكُمْ» أَوْلَى بِكُمْ .
مجاهد گفته است : (مولاكم) به معنای (اولی) و برتر به شما است .
البخاري الجعفي ، محمد بن إسماعيل أبو عبدالله (متوفاي256هـ) ، صحيح البخاري ، ج 4 ص 1358 ، تحقيق د. مصطفى ديب البغا ، ناشر : دار ابن كثير ، اليمامة - بيروت ، الطبعة : الثالثة ، 1407 - 1987.
ابن حجر عسقلانی در شرح این مطلب می‌نویسد :
قوله مولاكم أولى بكم قال الفراء في قوله تعالى «مأواكم النار هي مولاكم» يعني أولى بكم وكذا قال أبو عبيدة وفي بعض نسخ البخاري هو أولي بكم وكذا هو في كلام أبي عبيدة .
فراء در توضیح آیه شریفه : (ماواكم النار هي مولاكم) گفته است : مولی به معنای اولی و برتر به شما است ، ابوعبیده نیز چنین گفته است و در بعضی از نسخه‌های بخاری به معنای «او اولی به شما است» آمده است ، و همچنین است در سخن ابوعبیده .
العسقلاني الشافعي ، أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل (متوفاي852هـ) ، فتح الباري شرح صحيح البخاري ، ج 8 ، ص 628 ، تحقيق : محب الدين الخطيب ، ناشر : دار المعرفة - بيروت .
و عینی نیز در عمدة القاری مولا را به معنای اولی تفسیر كرده ومی‌نویسد :
مَوْلاكُمْ أوْلَى بِكُمْ . أشار به إلى قوله تعالى : «مأواكم النار هي مولاكم» ( الحديد : 51 ) أي : ( أولى بكم ) كذا قاله الفراء وأبو عبيدة وفي بعض النسخ : مولاكم هو أولى بكم ، وكذا وقع في كلام أبي عبيدة .
العيني ، بدر الدين محمود بن أحمد (متوفاي855هـ) ، عمدة القاري شرح صحيح البخاري ، ج 19 ، ص 628 ، ناشر : دار إحياء التراث العربي – بيروت .
2 . أبو عبد الرحمن سلمي (متوفاي 412هـ) :
وی كه از مشاهیر قرن پنجم هجری به حساب می‌آید در تفسیر آیه «هي مولاكم» می‌نویسد :
«مأواكم النار هي مولاكم» أي أولى الأشياء بكم واقربها إليكم .
جایگاه شما آتش است ؛ یعنی سزاوار تر و نزدیكترین چیزها به شما است.
السلمي ، أبو عبد الرحمن محمد بن الحسين بن موسى الأزدي (متوفاي412هـ) ، تفسير السلمي وهو حقائق التفسير ، ج 2 ، ص 309 ، تحقيق : سيد عمران ، ناشر : دار الكتب العلمية - لبنان/ بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1421هـ - 2001م.
3 . أبو القاسم القشيري (متوفاي 465هـ) :
أبو القاسم قشیری نیز در تفسیر آیه «هي مولاكم» مولا را به اَولی معنی كرده است :
و «هي مولاكم» أي هي أوْلَى بكم .
القشيري النيسابوري الشافعي ، أبو القاسم عبد الكريم بن هوازن بن عبد الملك، تفسير القشيري المسمى لطائف الإشارات ، ج 3 ، ص 380 ، ، تحقيق : عبد اللطيف حسن عبد الرحمن ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت /لبنان ، الطبعة : الأولى ، 1420هـ ـ 2000م .
4 . علي بن احمد واحدي (متوفاي 468هـ) :
واحدی ، مفسر مشهور اهل سنت در این باره می‌نویسد :
مأواكم النار ( منزلكم النار ) هي مولاكم ( أولى بكم )
جایگاه ومنزل شما است، یعنی آتش سزاوار و اولی برای شما است.
الواحدي ، علي بن أحمد أبو الحسن (متوفاي468هـ) ، الوجيز في تفسير الكتاب العزيز ، ج 2 ، ص 1068 ، اسم المؤلف: تحقيق : صفوان عدنان داوودي ، ناشر : دار القلم , الدار الشامية - دمشق , بيروت ، الطبعة : الأولى ، 1415هـ.
5 . محمد بن فتوح حميدي (متوفاي 488هـ) :
حمیدی ، محدث و مفسر سنی ، صاحب كتاب الجمع بین الصحیحین در باره معنای كلمه مولی می‌گوید :
ومنه قوله «ذلك بأن الله مولى الذين آمنوا » أي وليهم والقائم بأمورهم والمولى الأولى بك ودليله قوله « مأواكم النار هي مولاكم » أي هي أولى بكم .
از مواردی كه مولی به معنای اولی آمده این آیه است كه فرمود : «این به خاطر آن است كه خداوند مولای مؤمنان است» ؛ یعنی سرپرست و مسؤول كارهای شما است ، و مولی در این آیه به معنای اولی و سزاوار به تو است ، دلیل بر این معنی سخن خداوند در این آیه است ، جایگاه شما آتش است ، آتش مولای شما است ؛ یعنی اولی و برتر و شایسته برای شما است.
الحميدي الأزدي ، محمد بن أبي نصر فتوح بن عبد الله بن فتوح بن حميد بن بن يصل (متوفاي488هـ) ، تفسير غريب ما في الصحيحين البخاري ومسلم ، ج 1 ، ص 322 ، تحقيق : الدكتورة : زبيدة محمد سعيد عبد العزيز ، ناشر : مكتبة السنة - القاهرة - مصر ، الطبعة : الأولى ، 1415هـ – 1995م.
6 . ابن عطيه اندلسي (متوفاي 546هـ) :
ابن عطیه اندلسی ، مفسر و ادیب نامور سنی در تفسیرش می‌نویسد :
وقوله «هي مولاكم» قال المفسرون: معناه هي اولى بكم .
مفسران در باره (هی مولاكم) گفته‌اند : معنای آن این است كه آتش برای شما اولی است .
الأندلسي ، أبو محمد عبد الحق بن غالب بن عطية ، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز ، ج 5 ، ص 263 ، تحقيق : عبد السلام عبد الشافي محمد ، ناشر : دار الكتب العلمية - لبنان ، الطبعة : الاولى ، 1413هـ- 1993م .
7 . بيضاوي (متوفاي 685هـ) :
عبد الله بن عمر بیضاوی در تفسیر آیه «هی مولاكم» آن را به اولی گرفته و می‌نویسد :
«هي مولاكم» هي أولى بكم كقول لبيد : فغدت كلا الفرجين تحسب * أنه مولى المخافة خلفها وأمامها .
البيضاوي ، ناصر الدين أبو الخير عبدالله بن عمر بن محمد (متوفاي685هـ) ، أنوار التنزيل وأسرار التأويل (تفسير البيضاوي) ، ج 5 ، ص 300 ، ناشر : دار الفكر – بيروت .
8 . أبو عبد الله قرطبي (متوفاي 671هـ) :
قرطبی ، مفسر پرآوازه اهل سنت ، از كسانی است كه «مولی» را به معنای «اولی» گرفته و تصریح می‌كند كه مولی به معنای كسی است كه سرپرست و متولی مصالح انسان باشد، سپس در باره كسی كه همراه چیزی باشد استعمال شده است:
( هي مولاكم ) أي أولى بكم والمولى من يتولى مصالح الإنسان ثم استعمل فيمن كان ملازما للشيء .
الأنصاري القرطبي ، أبو عبد الله محمد بن أحمد (متوفاي671 ، الجامع لأحكام القرآن ، ج 17 ، ص 248 ، ناشر : دار الشعب – القاهرة .
9. نسفي (متوفاي 710هـ) :
نسفی ، مفسر مشهور اهل سنت و صاحب كتاب عقائد النسفیه كه از كتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه اهل سنت است ، كلمه «مولی» را به اولی تفسیر كرده و می‌گوید :
«هي مولاكم» هي أولى بكم .
النسفي ، أبي البركات عبد الله ابن أحمد بن محمود (متوفاي710 هـ)، تفسير النسفي ، ج 4 ، ص 217 .
10 . علاء الدين خازن (متوفاي 725هـ) :
وی در تفسیر آیه «هي مولاكم» می‌گوید :
«هي مولاكم» أي وليكم وقيل هي أولى بكم .
این مولای شما است یعنی سرپرست، وگفته شده اولی و برتر به شما است.
البغدادي الشهير بالخازن ، علاء الدين علي بن محمد بن إبراهيم (متوفاي725هـ )، تفسير الخازن المسمى لباب التأويل في معاني التنزيل ، ج 7 ، ص 217 ، اسم المؤلف: ناشر : دار الفكر - بيروت / لبنان - 1399هـ ـ 1979م .
11 . سعد الدين تفتازاني (متوفاي791هـ) :
تفتازانی ، ادیب ، مفسر و متكلم نام‌آور سنی از كسانی است كه تصریح می‌كند آمدن «مولی» به معنای «اولی» در كلام عرب شایع بوده و بسیاری از بزرگان علم لغت به آن تصریح كرده‌اند :
ولفظ المولى قد يراد به المعتق والمعتق والحليف والجار وابن العم والناصر والأولى بالتصرف قال الله تعالى : «مأواكم النار هي مولاكم» أي أولى بكم . ذكره أبو عبيدة وقال النبي صلى الله عليه وسلم أيما امرأة نكحت نفسها بغير إذن مولاها أي الأولى بها والمالك لتدبير أمرها ومثله في الشعر كثير وبالجملة استعمال المولى بمعنى المتولي والمالك للأمر والأولى بالتصرف شائع في كلام العرب منقول عن كثير من أئمة اللغة .
التفتازاني ، سعد الدين مسعود بن عمر بن عبد الله (متوفاي791هـ) ، شرح المقاصد في علم الكلام ، ج 2 ، ص 290 ، اسم المؤلف: ناشر : دار المعارف النعمانية - باكستان ، الطبعة : الأولى ، 1401هـ - 1981م.
12 . فیروز آبادی ، متوفای 817هـ) :
فیروز آبادی ، مفسر و لغوی معروف اهل سنت در تفسیر آیه «هی مولاكم» می‌نویسد :
«هي مولاكم» أولى بكم النار .
یعنی اولی و برتر به شما است .
الفيروز آبادي (متوفاي817 هـ)، تنوير المقباس من تفسير ابن عباس ، ج 1 ، ص 457 ـ 458 ، ناشر : دار الكتب العلمية – لبنان .
13 . ابن عادل حنبلي (متوفاي880هـ) :
وی نيز در تفسیر آیه «هي مولاكم» می‌گوید :
وقوله : «هِيَ مَوْلاَكُمْ» يجوز أن يكون مصدراً أي : ولايتكم , أي : ذات ولايتكم .
جایز است كه مولاكم مصدر و به معنای ولایت باشد.
ابن عادل الدمشقي الحنبلي ، أبو حفص عمر بن علي (متوفايبعد 880 هـ) ، اللباب في علوم الكتاب ، ج 18 ، ص 628 ، تحقيق : الشيخ عادل أحمد عبد الموجود والشيخ علي محمد معوض ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان ، الطبعة : الأولى ، 1419 هـ ـ 1998م
14 . جلال الدين محمد بن احمد المحلي (متوفاي 854هـ) :
جلال الدین المحلی ، در تفسیر جلالین كه از نوشته‌های مشترك او و جلال الدین سیوطی است ، «مولاكم» را به معنای اولی به شما معنی كرده است :
«مأواكم النار هي مولاكم» أولى بكم .
محمد بن أحمد المحلي الشافعي + عبدالرحمن بن أبي بكر السيوطي (متوفاي911 هـ)، تفسير الجلالين ، ج 1 ، ص 628 ، ناشر : دار الحديث ، الطبعة : الأولى ، القاهرة .
15 . محمد علي شوكاني (متوفاي 1250هـ) :
«هي مولاكم» أي هي أولى بكم والمولى في الأصل من يتولى مصالح الإنسان ثم استعمل فيمن يلازمه .
(ترجمه آن قبلا گذشت)
الشوكاني ، محمد بن علي بن محمد (متوفاي1255هـ) ، فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير ، ج 5 ، ص 171 ، ناشر : دار الفكر – بيروت .
حتی خود آلوسی در موردی دیگر از كتابش تصریح می‌كند و می‌نویسد : كلبی ، زجاج ، فراء و أبو عبیده كه چهارتن از برترین دانشمندان علم لغت هستند ، «مولی» را به معنای «اولی» گرفته‌اند :
وقال الكلبي والزجاج والفراء وأبو عبيدة : أي أولى بكم كما في قول لبيد يصف بقرة وحشية نفرت من صوت الصائد : فغدت كلا الفرجين تحسب أنه مولى المخافة خلفها وأمامها أي فغدت كلا جانبيها الخلف والإمام تحسب أنه أولى بأن يكون فيه الخوف .
الآلوسي البغدادي ، العلامة أبي الفضل شهاب الدين السيد محمود (متوفاي1270هـ) ، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني ، ج 27 ، ص 178 ، ناشر : دار إحياء التراث العربي – بيروت .
در این جا بار دیگر اشكال آلوسی بر حدیث غدیر را نقل می‌كنیم تا مشخص شود كه تعصب ، چگونه دانشمندانی همچون آلوسی را به دوگانه گویی وادار كرده است :
ولايخفى أن أول الغلط فى هذا الاستدلال جعلهم المولى بمعنى الأولى وقد أنكر ذلك أهل العربية قاطبة بل قالوا : لم يجىء مفعل بمعنى أفعل أصلا ولم يُجَوِّز ذلك إلا أبو زيد اللغوى ... .
الآلوسي البغدادي ، العلامة أبي الفضل شهاب الدين السيد محمود (متوفاي1270هـ) ، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني ، ج 6 ، ص 195 ، ناشر : دار إحياء التراث العربي – بيروت .
این جا است كه باید به تقوی و حقیقت بیینی این گونه افراد آفرین گفت .
نگاهی به تعدد آراء و اقوال ارباب لغت و مفسران ، خود گویای كذب سخن آلوسی و هم فكران او است ؛ زیرا هر خواننده و پژوهشگر منصفی می پرسد : آیا باز هم جائی برای انكار افرادی همچون آقای آلوسی باقی می ماند كه بگوید : مردم عرب قبول ندارند ؛ بلكه اصلا در لغت عرب مفعل به معنای افعل نیامده است و آن را جائز ندانسته است جز یك نفر ؟
نتیجه :
با مراجعه به آثار علمی اعم از لغت و تفسیر و تاریخ و مشاهده آراء و انظار اندیشمندان عرب ، ادعای برخی از علمای عرب مانند آلوسی و دیگران كاملا باطل می‌شود ، چرا كه یكی از مشكلات اساسی پیروان مكتب خلفا در عدم پذیرش حدیث غدیر، تفسیر كلمه مولی به اولی است ، و شما مشاهده كردید كه تفسیر كلمه «مولی» به معنای «اولی» نه تنها منعی ندارد ؛ بلكه افراد زیادی همین معنی را از آن در یافته و در مقام كاربرد هم هیچ ایرادی ندارد و دانشمندان بزرگ لغت و تفسیر اهل سنت از قرن دوم هجری تا كنون بر این مطلب تصریح كرده‌اند .
