زیارت بزرگان دین، بویژه قبر پیامبر اسلام و اهل بیت گرامى آن حضرت، وسیله اى براى شناخت خداوند; و جلوه اى از توحید و صفاى روح عاشقان و مشتاقان امامان معصوم(علیهم السلام) و پیوند با آرمانها و اعتقادات صاحب قبر در راستاى تداوم راه او است.
مقاله حاضر مرورى است بر سیره معصومین(علیهم السلام) در زیارت قبر امیرمؤمنان على(علیه السلام).
سرزمین نجف
بارگاه ملكوتى مولا على(علیه السلام) براى هر مسلمان عاشق شناخته شده است. «نجف» به معناى جایگاه بلند در زمین هموار است كه آب آن را فرا نمیگیرد. در آن جایگاه پیامبران بزرگى مانند حضرت آدم و نوح آرمیده اند. «على» نیز به معناى والا و برتر است و از مرتبه ویژه اى در میان سایر انسانها برخوردار می باشد، به گونه اى كه انسانهاى عادى به مقام او نمیرسند. «لا یرقي الى الطیر» عاشقان امام كه دلداده این درگاهند، با زیارت بارگاه ملكوتى آن حضرت و ارتباط روحى و معنوى با آن امام همام میكوشند تا خود را از تعلقات مادى رها سازند و به مقام بلند آن حضرت نزدیك شوند. و بدینوسیله بتوانند قابلیت نوشیدن آب گواراى «حوض كوثر» را از دست امام خویش دریابند. و این است فلسفه زیارت امام على(علیه السلام) كه در روایات فراوانى به آن اشاره شده است.
پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «من زار عليا فقد زارني و من احبه فقد احبني...» كسى كه على را زیارت كند مرا زیارت كرده و آن شخص كه او را دوست دارد مرا دوست داشته است.
و امام صادق(علیه السلام) فرمود: «من زار امیرالمؤمنین عارفا بحقه غیر متجبر و لا متكبر كتب الله له اجر مائه الف شهید...» ، كسى كه امیرمؤمنان(علیه السلام) را با شناختن حق او و بدون جبر و تكبر زیارت نماید، خداوند بزرگ پاداش صد هزار شهید براى او مینویسد.
در برخى روایات آمده است كه زائر امیرمؤمنان (علیه السلام) تنها آن حضرت را زیارت نمیكند بلكه آدم و نوح را نیز زیارت میكند.و امام صادق(علیه السلام) از زیارت امام على(علیه السلام)، به عنوان پناهگاهى براى دردمندان یاد كرد و فرمود: «در پشت كوفه، قبرى است كه دردمندان به آن پناه می برند و خداوند بزرگ، به خاطر آن شفا كرامت میفرماید».بسیار روشن است كه انسانى كه در زندگى دنیایى خویش فریاد رس هر درمانده اى بود در حیات اخروى نیز پناهگاه هر پناهنده اى خواهد بود.
مرحوم شیخ مفید نقل كرده است كه: روزى هارون الرشید به قصد شكار از كوفه بیرون رفت و بسوى غریین وثویه [اطراف نجف] حركت نمود، در آنجا آهوانى را دید. دستور داد تا بازهاى شكارى رها شوند و بر آنها حمله كنند، آهوان فرار كرده و به پشته اى پناه بردند و در آنجا آرمیدند; بازها نیز افتاده و تازی ها هم باز شدند. هارون تعجب كرد; هنگامى كه آهوان از فراز پشته به پایین آمدند، بازها نیز قصد شكار آنها داشتند بار دیگر به آن پشته پناه می بردند و شكاری ها از قصد آنها بر میگشتند تا سه بار بدینگونه تكرار شد. هارون كه سخت در تعجب فرو رفته بود، دستور داد تا پیرامون آن مكان كسب خبر كنند. خدمتگزاران به جستجو پرداختند و پیرمردى یافتند و نزد او آوردند. هارون از حال آن مكان جویا شد.
گفت: اگر به من امان بدهى، قصه آن را میگویم. هارون گفت: با خدا عهد میكنم تو را آزار نرسانم و تو در امان باشى.
گفت: خبر داد مرا پدرم از پدران خود كه میگفتند قبر امیرمؤمنان(علیه السلام) در این پشته واقع است و حق تعالى آن را حرم امن و امان خود قرار داده است و هر كه به آن پناه ببرد در امان باشد.
آرى امام على(علیه السلام) امان اهل زمین است; چنانكه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن حضرت و فرزندانش را مانند ستارگان - كه امان اهل آسمان هایند - امان اهل زمین معرفى فرمود.
از دیدگاه شیعه، معصومین علیهم السلام پس از مرگ مانند دوران حیات خویش هدایتگر انسانها و پناه دهنده درماندگان می باشند. از این رو به زیارت و توسل به آنان تاكید شده است. در این میان ائمه معصومین علیهم السلام نیز براى زیارت اهمیت زیادى قایل بودند دارد. بطوری كه امامان دیگر هم خود به این مهم می پرداختند و هم دیگران را تشویق به زیارت می نمودند. شایسته است براى آگاهى از چگونگى و محتواى زیارت آنان نمونه هایى را ارائه می دهیم.
زیارت امام على در سیره امام سجاد و امام باقر علیهم السلام
بدون تردید رفتار معصومین (علیهم السلام) روشن ترین سرچشمه شناخت است، بگونه اى كه رفتار آنان از گفتارشان رساتر و گویاتر می باشد; چرا كه در گفتار جاى احتمالات و اطلاق و تقید و ... وجود دارد، در صورتى كه عمل گویاترین دلیل بر مشروعیت و مطلوبیت است. از این رو «سیره عملى امامان» بهترین الگو براى زائران می باشد.
امام باقر(علیه السلام) فرمود: با پدرم به زیارت قبر جدم امیرمؤمنان - على بن ابیطالب - در نجف رفتیم. پدرم نزدیك قبر ایستاد و گریست و فرمود:
«السلام على ابى الائمة و خليل النبوة و المخصوص بالاخوة. السلام على يعسوب الايمان و ميزان الاعمال و سيف ذىالجلال. السلام على صالح المؤمنين و وارث علم النبيين، الحاكم فى يوم الدين. السلام على شجرة التقوى. السلام على حجة الله البالغة و نعمته السابغة و نقمته الدامغة، السلام على الصراط الواضح ... انت وسيلتى الى الله و ذريعتى ولى حق موالاتى و تاميلى; فكن لى شفيعى الى الله عز و جل فى الوقوف على قضاء حاجتى و هى فكاك رقبتى من النار و اصرفنى فى موقفى هذا بالنحج. و النجم الائح و الامام الناصح و رحمة الله و بركاته. اللهم ارزقنى عقلا كاملا و لبا راحجا و قلبا زكيا و عملا كثيرا و ادبا بارعا و اجعل ذلك كله لى و لا تجعله على برحمتك يا ارحم الراحمين».
سلام بر پدر امامان و دوست مقام پیامبرى اختصاص یافته به [رسول خدا] درود بر پیشواى ایمان، میزان اعمال، شمشیر خداوند با جلال و عظمت.
درود بر حاكم روز قیامت. درود بر درخت پرهیزكارى حجت بالغه الهى و نعمت واسعه و عذاب كوبنده خداوندى. درود بر راه روشن حق و ستاره درخشان هدایت و پیشواى خیرخواه. اى امیرمؤمنان تو وسیله و واسطه من بسوى خدایى. حق دوستى شما براى من، مایه امید است. پس مرا در توقفگاه ها در پیشگاه خداوند «عزوجل» شفاعت نما و نیازم را كه آزادى از آتش جهنم است برآورده ساز و از این جایگاه، پس از زیارت، مرا با موفقیت و برآورده شدن حاجتها بازگردان...
نكته دوم این است كه زائرین باید امامان معصوم(علیهم السلام) را به عنوان وسیله و شفیع خود قراردهند.
خدایا به من عقل كامل و مغزى ممتاز، قلبى پاك و عملى صالح و شایسته فراوان و ادب والا عطا فرما و تمام این نعمتها را به سود من نه بر ضرر من مقرر فرما.
در متن این زیارت نكاتى چند قابل دقت است.
1- روش سلام دادن: هر سلامى همراه با یادآورى یكى از ویژگی هاى امیرمؤمنان(علیه السلام) است. از این رو در روایات اشاره شده كه از شرایط زیارت معصومین(علیهم السلام) شناختن مقام و ویژگی هاى آنان است.
امام سجاد(علیه السلام)،بهترین آشنا به مقام ولایت عظمى برخى از مقامات آن حضرت را اینگونه یادآورى میكند: «على(علیه السلام) پدر امامان معصوم(علیهم السلام) است. كسانى كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آنان را به عنوان جانشین خویش معرفى فرموده و آنان را هم وزن قرآن یاد كرده است. «اني تارك فیكم الثقلین كتاب الله و عترتي اهل بیتي». على(علیه السلام) بهترین دوست و برادر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و تنها فردى كه شایستگى خلیل بودن رسول خدا را كسب كرد امام على(علیه السلام) بود زیرا خلیل بودن بالاتر از دوست بودن است و بدین جهت آن حضرت او را برادر خود برگزید.
«على(علیه السلام) معیار اعمال است». توسط آن حضرت ایمان و نفاق شناخته میشود و بهشتیان از دوزخیان متمایز میگردند زیرا «علي مع الحق و الحق مع علي یدور حیث ما دار».
«على(علیه السلام) شمشیر خدا است». قدرت خداوند در قدرت و بازوى على(علیه السلام) جلوه گر شده است. شمشیر على(علیه السلام) سر كافران را از تن جدا نمود و بزرگان آنان را در خون خود غلط اند; از این رو پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «شمشیر زدن على در روز خندق برتر از عبادت جن و انس است.»
«على(علیه السلام) وارث دانش پیامبر است». از آنجا كه دانش پیامبران الهى در نزد پیامبر اسلام بود و به فرموده آن حضرت من شهر علمم و على(علیه السلام) در آن است; به طور مسلم پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تمامى دانش خود را بر على(علیه السلام) عرضه داشته است.
على(علیه السلام) درخت تقوى است، بىشك شخصى كه میخواهد تقوى را بشناسد، باید على(علیه السلام) را بشناسد و براى شناخت على(علیه السلام)، باید واقعیت تقوى را بفهمد. آن حضرت در خطبه همام، ویژگی هاى متقین را با بیان الهى خویش آشكارا بیان فرموده كه همه آنها در وجود حضرت تجلى یافته است.
2 - نكته دوم این است كه زائرین باید امامان معصوم(علیهم السلام) را به عنوان وسیله و شفیع خود قرار دهند تا در پیشگاه خداوند بزرگ از آنان شفاعت نمایند. نیازهاى خویش را عرضه كنند، تا بواسطه مقام و عظمت امام برآورده شود. بزرگترین حاجت انسان آزادى و نجات از آتش دوزخ است. كه امام سجاد(علیه السلام) آن را بیان فرمود.
3 - روش درخواست نیازهاى اساسى : بهترین نعمت براى انسان عقل كامل و قلب پاك است كه اصول و پایه زندگى سالم را تشكیل می دهد از این رو زائر بایستى از درگاه خداوند بزرگ عقل كامل و روحى عالى و قلبى پاك را درخواست نماید این سیره و روش زیارت معصومین(علیهم السلام) می باشد.
ابوحمزه ثمالى كه از چهره هاى زاهد و عارف كوفه بود میگوید: روزى امام سجاد(علیه السلام) را در كوفه ملاقات كردم فرمود: آیا دوست دارى به همراه من قبر جدم على بن ابیطالب(علیه السلام) را زیارت كنى؟ عرض كردم: آرى.
آنگاه در سایه شتر آن حضرت حركت كردم در حالى كه با من صحبت میكرد; تا به بقعه و جایگاهى رسیدیم كه نور افشان بود امام سجاد(علیه السلام) از مركب فرود آمد. گونه هاى مبارك را بر قبر گذاشت و فرمود: «یا اباحمزه هذا قبر جدى على بن ابیطالب(علیه السلام) ثم زاره بزیارة اولها: السلام على اسم الله الرضى و نور وجهه المضیئ».
اى ابا حمزه این قبر جدم على است آنگاه به زیارت مشغول شد.
4 - جابر جعفى از چهره هاى بزرگ اسلام و از تابعان به شمار می آید و امام باقر و صادق(علیهما السلام) را ملاقات كرده است. به نقل از امام باقر(علیه السلام) میگوید: امام زین العابدین به زیارت امیرمؤمنان (علیهما السلام) رفت و نزدیك قبر ایستاده و گریست. آنگاه چنین فرمود: «السلام عليك يا امينالله فى ارضه و حجته على عباده السلام عليك يا اميرالمؤمنين اشهد انك جاهدت فى الله حق جهاده و عملت بكتابه و اتبعتسنن نبيه(صلى الله عليه و آله) حتى دعاك الله الى جواره ... اللهم فاجعل نفسى مطمئنه بقدرك راضية بقضائك مولعة بذكرك و دعائك محبة لصفوة اوليائك محبوبة فى ارضك و سمائك صابرة على نزول بلائك شاكرة لفواضل نعمائك...»
درود بر تو اى كسى كه در زمین امین پروردگار و بر بندگان حجت خدایى. سلام بر تو اى امیرمؤمنان. گواهى میدهم كه تو در راه خدا حق جهاد و تلاش را انجام دادى و به كتاب خدا (قرآن) عمل كردى و از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پیروى نمودى، تا اینكه خداوند تو را بسوى خود فرا خواند... بار الها تو جان مرا به قضا و قدر خود مطمئن و خوشنود فرما و به یاد خویش مشتاق و حریص گردان و من را دوستدار خاصان از اولیاى خود و محبوب اهل زمین و آسمان قرار ده. در هنگام نزول بلا و سختى به من صبر و شكیبایى عنایت فرما. مرا شكرگزار نعمتهاى فراوان خود قرار بده.
این زیارت معروف به زیارت امین الله است كه از لحاظ متن و سند مورد اطمینان كامل است و مرحوم مجلسى از این زیارت كه به بهترین مسائل اخلاقى و معنوى اشاره كرده است به عنوان بهترین زیارت یاد كرده است.
لازم به یادآورى است كه زیارت امین الله نزد قبور هر یك از امامان وارد شده است از این رو امام باقر(علیه السلام) فرمود: هر كه از شیعیان ما این زیارت را نزد قبر امیرمؤمنان(علیه السلام) یا قبر یكى از ائمه علیهم السلام بخواند حق تعالى این زیارت و دعا را در نامه اى از نور بالا می برد و مهر حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن می زند و آن را نگهدارى میكند تا تسلیم قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) شود و آن حضرت با بشارت و تحیت و كرامت از زائر استقبال میكند.
نگاهى اجمالى به زیارت امین الله
از آداب بسیار خوب و پسندیده آن است كه هنگام ورود بر شخصى، بویژه اگر از بزرگان باشد، به او سلام داده و از حالات او جویا شد و براى او دعا كرد. از دیدگاه اسلام مرگ نابودى نیست، بلكه تحول و كمال است; بویژه براى انسانهاى رشد یافته. از این رو در هنگام ورود به مشاهده مشرفه امامان (علیهم السلام) بر آنان نظیر انسانهاى زنده سلام گفته و راز دل با آنان در میان میگذاریم و یاد می كنیم و ویژگی هاى بزرگ و برجسته آنان را بر زبان می آوریم. یك زائر با این دید سلام می دهد كه صاحب قبر سخن او را شنیده و پاسخ میدهد.
در زیارت امین الله زائر در آغاز با سلام هاى كوتاه و یادآورى چند ویژگى برجسته، به سراغ نیازها و خواسته هایش می رود و آنها را مطرح میسازد. البته نیازها گاه نیازهاى مادى و گاه معنوى است. نیازهاى معنوى سعادت دنیوى و اخروى را به دنبال دارد. از این رو امامان علیهم السلام به نیازهاى معنوى بیشتر اصرار داشته اند تا به عاشقان و زائران دلداده مولا على(علیه السلام) و سایر امامان چگونه دعا كردن و چگونه خواستن را بیاموزند.
ماهنامه كوثر شماره 7
حسین رجبى
